بی‌نظمی بارش در ایران؛ نعمتی که بدون مدیریت به سیل تبدیل شد

پرویز کردوانی، استاد ممتاز دانشگاه تهران و پدر کویرشناسی ایران، در گفت‌وگو با ایکنا، به تشریح وضعیت مواجهه صحیح ایران با بارش‌های سیل‌آسای دو سال اخیر پرداخت و با تأکید بر اینکه این بارش‌ها با مدیریت بهینه می‌تواند مایه برکت برای کشور باشد، ‌گفت: بارندگی‌هایی که شاهد آن هستیم نتیجه تغییر اقلیم نیست. برخی این موضوع را مطرح می‌کردند که چندین سال خشکسالی خواهیم داشت و پس از آن بارش‌ها خوب خواهد شد، اما اینگونه نیست، بارندگی‌های اخیر به خاطر گرم شدن کره زمین است.

وی تشریح کرد: با گرم شدن کره زمین چند اتفاق رخ داده است؛ در مناطقی که بارندگی کمی داشتند بارش کمتر از قبل شده و در مناطقی که بارندگی بیشتر داشتند، شاهد بارش‌های بیشتری هستیم؛ در برخی مناطق نیز با بی‌نظمی بارش‌ها مواجهیم. البته در فلات ایران بارندگی کم بود و باید بارندگی آن کمتر می‌شد که این اتفاق رخ نداد. همچنین بارش‌ها در ایران بی‌نظم بوده است، مثلاً در سیستان و بلوچستان طی 24 ساعت 120 میلیمتر باران بارید.

این استاد ممتاز دانشگاه تهران بارندگی‌ها را در مناطقی که جنگل و مرتع است، مشروط بر اینکه شدت نداشته باشد و سیل ایجاد نکند مفید دانست و اظهار کرد: در مناطقی که سیل رخ داده موجب تخریب بستر خاک، حیات، درختان و پوشش گیاهی شده است.

وی به تخریب پوشش گیاهی که موجب شده با کمترین بارش، سیل در برخی مناطق جاری شود نیز اشاره کرد و گفت: پوشش گیاهی موجب جذب آب به خاک می‌شود اما تخریب شدید آن باعث ایجاد خطر شده و این آسیبی است که زمینه آن را ایجاد کرده‌ایم.

کردوانی بی‌نظمی در بارش‌ها را موجب نگرانی و آسیب و زیان شدید به کشاورزان دانست و افزود: اکنون فصل نشای برنج است و مردم گیلان و مازندران آرزو می‌کنند که فعلاً باران نبارد، چرا که موجب نابودی نشاء‌های برنج می‌شود. در حال حاضر مناطق گرمسیری کشور در حال برداشت گندم هستند، مانند بوشهر که بارش باران نیز برای این مناطق بسیار آسیب‌زاست. اکنون مراتع پربرف است، در حالی که از یک ماه پیش باید برف‌های مراتع آب و زمین خشک می‌شد تا عشایر بتوانند از این پوشش گیاهی برای دام‌های خود استفاده کنند، ولی زمین خیس زیر پای دام‌ها لگدمال و به پوشش گیاهی صدمه وارد می‌شود که همه این‌ها عواقب گرم شدن هوای کره زمین است.

بارندگی‌های بی‌نظم در کشور

پدر کویرشناسی ایران اعلام کرد: وزارت کشاورزی و وزارت نیرو اکنون باید منتظر بارندگی‌هایی باشند که نه می‌دانند چه زمانی خواهد بود و نه می‌دانند که شدت آنها چه میزان است. این بارندگی‌ها می‌تواند نعمتی برای کشور باشد، به شرطی که از آنها به درستی استفاده شود. خوشبختانه اکنون هواشناسی توان پیش‌بینی هوا را دارد و باید از این نهاد به دلیل پیش‌بینی‌های خوب تشکر کرد و برای مواجهه با آسیب‌ها و مشکلات آماده شد.

وی به تجارب سایر کشورها در مواجهه با بی‌نظمی‌های بارشی هوا در اثر گرم شدن کره زمین اشاره کرد و گفت: اکنون می‌توان تگرگ را پیش‌بینی کرد. در سایر کشورها با استفاده از هواپیماهایی که برای باروری ابرها استفاده می‌کنند بر روی ابرهای منشأ تگرگ یدور نقره می‌پاشند تا تگرگ‌ها کوچک شوند. حتی برای کنترل مه نیز از کربن خشک استفاده می‌کنند. همچنین در کشوری مانند هند با ایجاد استخرهایی در مناطق شهری و روستایی به جمع‌آوری آب‌های سطحی در فصل بارش و استفاده از آنها در فصل گرم سال اقدام می‌شود که تجربه موفقی است و می‌توان در ایران نیز از این روش استفاده کرد.

ممانعت از وقوع سیل با آبخیزداری

این استاد دانشگاه به استفاده از آبخیزداری برای کنترل آب‌های روان در نتیجه بارش‌های ناگهانی نیز پرداخت و ابراز کرد: شدیدترین بارندگی‌ها را هم می‌توان با آبخیزداری کنترل و مانع جاری شدن سیل شد. از محل آبخیز تا سد اصلی نیز باید مدیریت و چند سد رسوب‌گیر ایجاد کرد تا سدها با گل و لای پر نشوند. اکنون بیشتر سدهای کشور مخازن خود را خالی کرده‌اند، چرا که مخازن سدها پر از گل و لای است و بخشی از حجم سد را می‌گیرد و با یک بارش ناگهانی، احتمال سرریز شدن سد هست.

60 درصد مخزن سد کرج گل و لای است

وی ابراز کرد: سدهای کشور باید رسوب‌زدایی شود. 60 درصد مخزن سد کرج گل و لای و 40 درصد آن آب است و در هفته جاری در پی بارندگی‌ها سدها را باز کردند تا سرریز نکنند، در حالی که همین اقدام هم خطرناک و ممکن است در فصل گرم با کمبود آب مواجه شویم. به همین دلیل باید مخازن سدها را از گل و لای پاک کنیم.

این چهره ماندگار علمی کشور در واکنش به افرادی که معتقدند باید سدها خراب و دیگر سدی در کشور ساخته نشود، گفت: سدها نعمت هستند، به شرطی که به شکل صحیحی مدیریت شوند. برخی طرفداران محیط زیست معتقدند که باید سدها خراب شود اما این اشتباه است. در سایر کشورها به اندازه کافی سد ساخته شده و دیگر نیازی به سد جدید ندارند، نه اینکه به کارکرد سدها نیازی نداشته باشند.

وی ادامه داد: برای مدیریت صحیح سدها باید همیشه 20 متر از مخازن سدها خالی باشد تا امکان ذخیره آب در زمان آب شدن برف‌ها را داشته باشند. رسوب سدها نیز باید گرفته و با شست‌و‌شوی هیدرولیک لایروبی شوند. اما این اقدام صورت نمی‌گیرد و فقط آب سدها را خالی می‌کنند که خطر کم‌آبی را در تابستان به وجود می‌آورد. البته باید زمین‌های پایین سدها و حریم رودخانه‌ها نیز حفظ شود و در آنها شهرسازی نشود.

نویسنده کتاب حفاظت خاک، تغذیه سیلاب و آب‌های سطحی را روشی برای کنترل آب‌های جاری ناشی از سیل دانست و گفت: در دشت‌ها باید آب را به داخل زمین نفوذ داد که با احداث استخرها و با ساخت چاه این اقدام امکان‌پذیر است و موجب جلوگیری از هدررفت آب سیلاب‌ها و تغذیه آب‌های زیرزمینی و مانع نشست دشت‌ها نیز خواهد شد.

وی با انتقاد از اینکه از روش‌های علمی استفاده نمی‌شود و با توجه به کمبود آب، فقط سهمیه آب کشاورزان را کاهش می‌دهند،  اظهار کرد: باید وزارت کشاورزی در دامنه کوه‌ها آبخیزداری کند و وزارت نیرو از آبخیز تا سد اصلی، سدهای رسوب‌گیر ایجاد و سدها را شست‌وشوی هیدرولیک کند و اجازه ساخت اماکن مسکونی در پایین‌دست سدها را ندهند و در دره‌هایی که سد ندارند باید بند ببندند و سیل را در دره پخش کنند.

کردوانی با تأکید بر اینکه بالادست سدها نباید لایروبی شود، چرا که موجب جاری شدن گل و لای به داخل سدها می‌شود، تصریح کرد: با استفاده از این آب‌های سیل‌آسا می‌توان ثروت بزرگی برای کشور کسب کرد اما با نبود مدیریت، شاهد خرابی و سیل هستیم. با وجود بی‌نظمی بارش‌ها پرآب شده‌ایم و باید از این آب‌ها استفاده کنیم، چون ممکن است در سال‌های بعد شاهد این بارش‌ها نباشیم.