احکام فقهی هدیه و بخشش اموال برای فرار از خمس

حجت‌الاسلام والمسلمین اکبر بیگی، کارشناس مرکز ملی پاسخگویی به سؤالات شرعی، در گفت‌وگو با ایکنا، به تشریح احکام فقهی هدیه در دین مبین اسلام پرداخت و اظهار کرد: هدیه عقدى است كه به ايجاب و قبول احتياج دارد و به هر لفظى كه بر مقصود دلالت كند، مانند «هدیه كردم به تو» يا «به ملك تو درآوردم» يا «اين مال تو» و مانند اينها کفایت می‌کند. همچنین طرف مقابل باید مال بخشیده شده را قبول کند تا عقد هدیه محقق شود؛ بنابراین اگر مثلاً پدر تصمیم به بخشیدن مالی به فرزندش داشته باشد اما این مال را به فرزندش تحویل ندهد، هدیه و بخشش محقق نشده و پسر نیز حق تصرف در آن مال بدون اجازه پدر را ندارد.

بیشتر بخوانید:

• آیا با وجود مشکلات اقتصادی باید از مسلمانان دیگر کشورها حمایت کنیم؟
• آیا پولی که بیمه تکمیلی پرداخت می‌کند مشمول خمس است؟

پس گرفتن هدیه در چه مواردی جایز نیست

وی افزود: هدیه یا هبه، عقد جایز است و شخصی که مالی را به دیگری بخشیده می‌تواند آن مال را پس بگیرد مگر در مواردی که پس گرفتن هدیه جایز نیست. از جمله این موارد این است که هدیه دهنده با قصد قربت، هدیه داده باشد بنابراین اگر شخصی مبلغی را به فقیری به قصد قربت و رضای خداوند پرداخت کرد حق پس گرفتن آن هدیه را ندارد.

حجت‌الاسلام بیگی اظهار کرد: مورد دومی که پس گرفتن هدیه جایز نیست این است که هدیه‌گیرنده از خویشان نسبیِ هدیه‌ دهنده باشد. پس اگر پدر به فرزند خود مالی را ببخشد و فرزند هم آن مال را قبول کند و تحویل بگیرد، پدر حق پس گرفتن آن مال را ندارد.

کارشناس مرکز ملی پاسخگویی به سؤالات شرعی یادآور شد: مطابق نظر مشهور مراجع تقلید، زن و شوهر، خویشان نسبی محسوب نمی‌شوند بنابراین اگر مردی مثلاً به مناسبت سالروز ازدواجشان النگویی را برای همسرش بخرد و به او تحویل دهد می‌تواند النگو را از همسرش پس بگیرید؛ هرچند احتیاط مستحب آن است هدیه‌ای که زن یا مرد به همسر خود می‌دهد، پس نگیرد. البته در صورتی که همسر از خویشان نسبی بوده باشد، مثلاً مرد با دختر خاله یا دختر عموی خود ازدواج کرده است پس گرفتن هدیه جایز نیست.

وی ادامه داد: مورد سومی که پس گرفتن هدیه در آن جایز نیست این است که هدیه‌گیرنده در مقابل هدیه‌ای که گرفته است، چیزی هر چند اندک به هدیه دهنده داده باشد که به آن هبه معوضه می‌گویند. نکته چهارم نیز در مورد تصرف مالکانه هدیه کننده در آن مال هدیه گرفته شده است؛ به این صورت که آن مال را از بین برده یا به دیگری هدیه داده یا آن مال را با مال دیگری عوض کرده یا تغییری در آن انجام داده باشد؛ مثلاً اگر پارچه‌ای را به شخصی بخشیده، آن شخص پارچه را رنگ کرده یا تبدیل به لباس کرده است ولی اگر از نظر عرف، عین آن مال باقی باشد قابل رجوع است مانند اینکه لباسی که هدیه گرفته است را بپوشد.

حکم بخشش به فرزندان و فرق‌گذاری بین آنها

حجت‌الاسلام بیگی درباره حکم بخشش به فرزندان و فرق‌گذاری بین آنها اظهار کرد: برخی از پدران و مادران بین فرزندان خود در بخشش اموال فرق می‌گذارند و به فرزندی مال بیشتری را می‌بخشند اما از جهت شرعی، برترى دادن بعضى ازفرزندان بر بعضى ديگر، چند صورت دارد که شامل مکروه، حرام و مستحب است. برترى دادن بعضى از فرزندان بر بعضى ديگر هرچند جایز است اما مکروه است و بهتر است اینکار انجام نشود.

حجت‌الاسلام بیگی تصریح کرد: اگر این برتری دادن سبب برانگيخته شدن فتنه و دشمنى و بغض كه به فساد بین فرزندان كشانده شود، حرام است و در این صورت نباید پدر یا مادر این کار را انجام دهند. درجايى هم كه پدر یا مادر اطمینان دارند با بخشش به یکی از آنها اختلاف و دشمنی بین فرزندان به وجود نمی‌آید و آن فرزند خصوصيتى داشته باشد مثلاً به نمازهایش اهمیت می‌دهد یا به پدر و مادر رسیدگی بیشتری می‌کند چه بسا ترجيح داشته باشد و در اینجا مستحب است.

کارشناس مرکز ملی پاسخگویی به سؤالات شرعی در پاسخ به این سؤال که آیا مالی که به انسان بخشیده شده خمس دارد؟ اظهار کرد: مطابق نظر مشهور مراجع معظم تقلید اگر تا سرسال خمسی این هدیه در مخارج زندگی هزینه نشود خمس دارد اما مطابق با نظر مقام معظم رهبری و حضرت امام(ره) خمس ندارد.

وی در پایان درباره حکم بخشش اموال برای فرار از خمس نیز بیان کرد: با اين گونه بخشش كه صورى و براى فرار از خمس است، خمسِ واجب از انسان ساقط نمى‌شود.