روش رسانه‌های قرآنی در مخاطب‌شناسی نیازمند بازتعریف است / برخورد با خطاآفرینان در تولید محتوای رسانه ملی

یکی از مسائلی که در برنامه‌های شبکه‌های مختلف رسانه ملی به ویژه شبکه‌های قرآنی و معارفی مشاهده می‌شود که گاهاً نیز محل چالش و نقد‌های زیاد شده، اظهارنظر برخی کارشناسان در مورد موضوعات مختلف است که بعضاً جایگاه رسانه‌ای ندارد و حتی موجب سوء استفاده دشمنان و مغرضان می‌شود. نحوه انتخاب و حضور کارشناسان حوزه‌های مختلف در برنامه‌های رسانه ملی از موارد مهمی است که به طور مستقیم در جذب و یا دلزدگی مخاطبان تأثیر بسزایی دارد.

در این رابطه با شاهید مظفری، مدیرکل برنامه‌ریزی و نظارت معاونت صدای رسانه ملی گفت‌وگویی داشتیم که مشروح آن از نظر می‌گذرد:

ایکنا ـ سازوکار دعوت از کارشناسان و صاحب‌نظران در حیطه‌های مختلف به ویژه حوزه‌های دینی و معارفی در سازمان صداوسیما چگونه است؟

در این ارتباط سامانه‌ای شامل اطلاعات کارشناسان و صاحب‌نظران راه‎اندازی شده که متولی آن، حوزه معاونت برنامه‌ریزی و اداره‌کل آمار و اطلاعات صداوسیماست و در سطح معاونت صدای رسانه ملی نیز، اداره‌کل طرح و برنامه صدا، متولی راهبری سامانه «بیان» است.

در این سامانه‌ها، اولویت‌ها مشخص و رزومه افراد و نیز سوابق ایشان ثبت شده و قابل ارزیابی است و با توجه به آن در هر معاونت و شبکه به تناسب ساختارهایی مانند شوراهای طرح و برنامه، شورای مدیران و اتاق‌های فکر، کارشناسان انتخاب و دعوت می‌شوند.

سامانه‌‌ «بیان» معاونت صدای رسانه ملی با سامانه مرکزی سازمان در ارتباط است. در این سامانه، سوابق کاری و علمی، اطلاعات کارشناسان فعلی و بالقوه‌ای که می‌توان از ایشان در برنامه‌ها دعوت کرد، ثبت شده و عملکرد پیشین آنان بر روی آنتن جهت استفاده در برنامه‌های مختلف در اختیار عوامل برنامه‌‌ساز همچون تهیه‌کننده، مدیر گروه و مدیر شبکه قرار می‌گیرد.

ایکنا ـ آیا همه شبکه‌های صداوسیما ملزم به استفاده از این سامانه هستند؟ شبکه‌های مختلف در دعوت از مهمانان بر طبق این سامانه محدود شده و خارج از آن اجازه دعوت ندارند؟

ماهیت سامانه در گردش کار سازمان قرار دارد و خارج از این گردش کار، عملاً امکان دعوت از کارشناسان فراهم نیست. به همین دلیل تمامی برنامه‌هایی که قصد استفاده از کارشناس داشته باشند، به نوعی ملزم به استفاده از این سامانه هستند. البته گردش کار در رسانه ملی کاملاً زنده و جاری است، یعنی نمی‌توان کار رسانه را به نوعی قفل کرد و تنها از حضور عده‌ای معدود بهره‌مند شد. به همین منظور به طور دائم افراد جدیدی به سامانه معرفی می‌شوند و برای اینکه سیر دعوت و حضور ایشان در برنامه‌ها فراهم شود نیز بیشتر از این سامانه استفاده می‌شود.

ایکنا ـ نظارت بر حسن اجرای استانداردها و دستورالعمل‌های ابلاغی در سازمان صداوسیما به ویژه در معاونت صدا به چه نحوی است؟

در این زمینه با مجموعه‌ای از استانداردهای فنی روبه‌رو هستیم و ناظران فنی در رسانه ملی نیز در این رابطه، مسائل نظارتی که مبتنی بر حوزه فنی و استانداردهای صدا و تصویر است، کاملاً رعایت و کنترل می‌کنند و اگر در این مسیر احیاناً با برنامه‌ای مواجه شوند که از کیفیت مناسب برخوردار نباشد، اجازه پخش آن را نمی‌دهند.

در مورد مسائل محتوایی نیز می‌توان گفت که دستورالعمل ثابتی وجود ندارد، چرا که این مسائل کاملاً اقتضایی و متغیر است و فرآیند نظارتی آن نیز در حوزه‌های مختلف از پخش گرفته تا اداره‌کل نظارت که رسانه‌ها را مانیتور می‌کنند، انجام می‌شود و در این رابطه نیز گزارش‌ها و تذکراتی را به صورت مستمر به بخش‌های مختلفی که متولی این امور هستند، ارائه می‌شود.

ایکنا ـ آیا رسانه ملی در نحوه برخورد با ایرادات محتوایی فاحش در برنامه‌های رادیویی و تلویزیونی که بازخورد گسترده‌ای پیدا می‌کند، سیاست مشخصی را دنبال می‌کند؟

در حال حاضر به ویژه در حوزه‌های مذهبی و عقیدتی در رسانه‌های معارفی نیاز به کارشناسان چندبعدی داریم؛ یعنی اگر کارشناس ما درک صحیحی از فضای رسانه و شرایط مخاطبان و اقتضائات آن نداشته و تفاوت یک رسانه محلی با رسانه عمومی را نداند، نمی‌توان و نباید از وجود آن‌ها در برنامه‌های مختلف استفاده کرد.

امروز ما با دشمنان مکاری روبه‌رو هستیم که مترصد بهانه هستند و شرایط به‌گونه‌ای است که باید در حوزه‌های معارفی خیلی هوشمند عمل کنیم. کارشناس باید به خوبی به ماهیت و قابلیت‌های رسانه اشراف داشته باشد. به ویژه در عصر رسانه‌های نوین که قطعه‌ای از گفت‌وگوها با اهداف و غرض‌ورزی‌های فراوان برداشته شده و در فضای مجازی منتشر می‌شود، باید هوشیار عمل کنیم، چراکه این مسئله ممکن است، عوارض بدی داشته باشد و موجب جریان‌سازی‌های منفی شود.

ایکنا ـ با این وصف و با وجود ارزیابی و نظارت پیش از پخش برنامه‌ها، باز هم اشکالات بسیاری در پخش برنامه‌های رسانه ملی را شاهد هستیم. آیا مجریان برنامه‌ها در صورت کشف موارد نقض، اجازه و آزادی ورود به بحث و مورد ناصحیح را در برنامه زنده دارند؟

این فرآیند در رسانه بسیار پیچیده است و اینکه بخواهیم نسخه کلی در این رابطه ارائه دهیم، درست نیست، یعنی اینکه حالا چون سامانه‌ای وجود دارد، پس همه انتخاب‌ها نیز درست خواهد بود، تحلیل درستی نیست. همانطور که اشاره شد، این سامانه در جریان است و سامانه تثبیت‌شده‌ای نیست که اطلاعات آن یک بار ثبت شده باشد و دائما نیز به همین منوال باشد.

علاوه بر این، دغدغه رسانه، دغدغه لحظه‌ها است و اکثر این اشکالات و اشتباهاتی که بر روی آنتن پیش می‌آید، در مورد برنامه‌های زنده است که باید در رابطه با برنامه‌های زنده انتخاب‌های دقیق‌تری صورت گیرد.

مجری برنامه نیز این آزادی عمل را دارد که پاسخ موارد اشتباه و نادرست را در برنامه بدهد و چه بسا برخی مجریان هستند که به دلیل عدم ورود به قضیه و اصلاح اشتباهات صورت گرفته، مورد نقد نیز قرار می‌گیرند. ممکن است گاهی یک کارشناس با شرایط آشنا نبوده و یا به اقتضا جمله‌ای بر روی آنتن گفته باشد که مجری برنامه به خوبی آن را مدیریت کرده است. البته متأسفانه شاهد مواردی نیز بوده‌ایم که باید در لحظه تصمیم‌گیری می‌شد و مجری برنامه نتوانسته بحث را به خوبی کنترل و جمع‌بندی کند.

ایکنا ـ آیا این رویکرد در رسانه ملی وجود دارد که در برابر انتقادات و مواجه شدن با شبهاتی که در یک برنامه از سوی یک کارشناس مطرح شده و موجی در فضای مجازی به پا کرده است، برنامه‌ای با حضور دیگر کارشناسان و صاحب‌نظران برپا و درصدد پاسخ باشد؟

جریان رسانه‌ای‌ جریانی چندبعدی و بسیار پیچیده است. همچنین، حجم تولیدات ما در رسانه ملی بسیار بالا است؛ یعنی تنوع و تعدد رسانه‌های سازمان صدا و سیمای ایران با هیچ کشوری قابل مقایسه نیست و هیچ کجا این تعداد شبکه، برنامه و عوامل برنامه‌ساز ندارد.

در این حالت به طور طبیعی اگر بخواهیم تمامی برنامه‌ها را به صورت جامع رصد و تحلیل کنیم و پاسخگویی مناسب داشته باشیم، این امر با روش‌های سنتی امکان‌پذیر نیست و رسانه نیز در حال حاضر با توجه به این گستردگی، امکان مدیریت و مهندسی پیام را به صورت هوشمند ندارد، چراکه زیرساخت‌های لازم برای این مهندسی وجود ندارد تا مدیریت پیام به خوبی انجام شود و بتوانیم در بزنگاه‌ها پاسخ‌های مناسب را ارائه دهیم.

البته نمونه‎های زیادی نیز وجود داشته که رسانه به سمت پاسخگویی رفته و یا به صورت غیرمستقیم شبهاتی که بر روی آنتن مطرح شده را جبران کرده است. نکته دیگری که وجود دارد این است که متأسفانه در کار رسانه بیشتر، نیمه خالی لیوان دیده می‌شود. حجم بسیار زیادی از تولید و پخش برنامه‌ها بر روی آنتن وجود دارد که اکثر آن‌ها کاملاً صحیح است، اما متأسفانه تنها مشکلات برخی برنامه‌ها به چشم می‌آید که امیدواریم این مشکلات نیز با هوشمندی و تأمل مدیران مربوطه به حداقل برسد.

ایکنا ـ کمی بیشتر درباره نحوه نظارت بر تولیدات رسانه ملی بگویید و اینکه در نهایت با مدیران و عوامل برنامه‌هایی که تولیداتشان، روند چالشی را ایجاد می‌کند، چگونه برخورد می‌شود؟

نظارت در سازمان صدا و سیما یک امر مقطعی نیست و به طور دائم، جاری و ساری است. مرکزی به نام مرکز نظارت در سازمان وجود دارد که کار آن رصد مداوم برنامه‌هاست. در نتیجه مسئله ما این نیست که نظارت انجام شده یا می‌شود؟ این کار به صورت دائم در حال انجام است.

یکی از اجزای فرآیند مدیریتی پیام در رسانه، نظارت بر محتوا به هنگام تولید و پخش است. برنامه‌های رسانه ملی شامل برنامه‌‌های زنده و تولیدی می‌شود که اشکالات پیش آمده بیشتر مربوط به برنامه‌های زنده است. این مسئله در عرف جهانی نیز وجود دارد و در تمام جهان ممکن است برنامه‌های زنده با درصدی از خطا مواجه شوند. البته ناظر پخش در طول اجرای برنامه‌های زنده تمامی مسائل و اشکالات احتمالی را چه در حین برنامه و چه بعد از پخش آن به مسئولان مربوطه گزارش می‌کند و تذکرات لازم در این زمینه نیز به عوامل برنامه‌ساز ارائه می‌شود.

حتماً باید در ارزیابی مدیران و شایستگی آن‌ها به ویژه در حوزه‌های حساسی همچون شبکه‌های قرآنی و معارفی دقت فراوان اعمال شود. آسیب‌هایی که ممکن است به خاطر اشکالات برنامه‌های این حوزه به جامعه وارد شود، جبران‌ناپذیر است، چراکه با اصول اساسی ما سرو کار دارد و اصلاً توجیه‌پذیر نیست که بتوانیم به راحتی از این خطاها چشم‌پوشی کنیم.

ایکنا ـ با کارشناسانی که موارد غلط را در برنامه‌های مختلف مطرح می‌کنند، چه برخورد می‌شود؟

خطاهایی که احیاناً در برنامه‌ها صورت می‌گیرد، سطح‌بندی و انواع مختلف دارد و به‌طور طبیعی متناسب به انواع آن‌ها با افرادی که در آن دخیل بوده‌اند، برخورد می‌شود. زمانی یک اشکالی بر روی آنتن پیش می‌آید که صرفاً یک فرد در آن دخیل بوده است و گاهی نیز سلسله مراتبی از افراد در ایجاد یک خطا و مشکل دخالت داشته‌اند که میزان برخورد با ایشان به تناسب موضوع متفاوت است. این مسئله در دعوت دوباره ایشان برای برنامه‌های دیگر قطعاً تأثیرگذار خواهد بود.

ایکنا ـ آیا رسانه ملی به نظرات و واکنش‌های مردم در فضای مجازی نسبت به برخی برنامه‌ها توجه دارد و به آن‌ها ترتیب اثر می‌دهد؟

مردم سرمایه اصلی رسانه هستند. رسانه بدون مردم و مخاطب عملاً هیچ هویتی ندارد. امروزه در فضای رسانه‌ای نوین، نیاز به رهبران رسانه‌ای داریم که طبق آن و به صورت ویژه در حوزه فعالیت‌های قرآنی نیز نیاز به رهبران رسانه‌ای قرآنی خواهیم داشت.

این بدان معناست که اگر تلاش می‌کنیم تا رسانه‌ای را مدیریت کنیم، این رسانه در فضای جامعه به منزله یک رهبر فکری است. رهبر فکری رسانه‌ای، همانطور که فرمانده بدون لشکر معنا ندارد، بدون پیروان خود هیچ معنایی ندارد. به همین دلیل اصلی‌ترین سرمایه یک رسانه، مخاطبان آن هستند. اگر این سرمایه جدی گرفته نشود و به عنوان اولویت اول ذی‌نفعان به آن توجه نشود، رسالت رسانه زیرسؤال می‌رود، چون رسالت رسانه، تأثیرگذاری روی مخاطبان است.

امروز به نوعی مردم خود تبدیل به رسانه شده‌اند. وظیفه رسانه در این شرایط بازنگری در تعریف خود است و کار آن نیز راهبری و هدایت مجموعه رسانه‌ای کشور است نه اینکه تنها به صورت یک‌جانبه برای توده‌ای از مردم پیام تولید کند و انتظار تأثیرپذیری داشته باشد.

رسانه ملی باید ظرفیت‌سازی ویژه رسانه‌ای برای مشارکت مردم داشته باشد و از آن‌ها در حوزه‌های مختلف از جمله دعوت از یک کارشناس و یا مجموعه‌ای از کارشناسان نظرخواهی کند. اگر مخاطبان حس مشارکت در برنامه‌ها را نداشته باشند، مفهوم ملی بودن رسانه زیرسؤال می‌رود. در نتیجه باید مردم و مخاطبان را جزئی از رسانه و مشارکت‌کنندگان اصلی آن بدانیم.  در شرایط کنونی نیاز مبرمی به بازتعریف مدل و روش رسانه به‌ویژه رسانه‌های دینی و قرآنی در به کارگیری و مشارکت مخاطبان داریم.

گفت‌وگو از مجتبی افشار