توافق قره‌باغ؛ از تهدیدات امنیتی جدید علیه کشور تا از بین رفتن ظرفیت‌های ژئوپلیتیکی ایران

بحران قره‌باغ پس از گذشت یک ماه به صلحی منجر شد که هر چند آن را کاملاً حل و فصل نکرد اما بخشی از سرزمین‌های اشغالی را به آذربایجان برگرداند. براساس این توافق درگیری‌های نظامی از 20 آبان کاملاً متوقف شد. ارمنستان متعهد ‌شد ۱۵ نوامبر (۲۵ آبان ماه) جاری منطقه «کلبجر»، ۲۰ نوامبر (۳۰ آبان ماه) منطقه «آقدام» و اول دسامبر (۱۱ آذر) سال جاری میلادی منطقه «لاچین» را به جمهوری آذربایجان بازگرداند.

در خط مقدم جبهه در منطقه قره‌باغ کوهستانی و در امتداد جاده لاچین در قره‌باغ نیروهای حافظ صلح روسیه به تعداد یک هزار و ۹۶۰ نظامی، ۹۰ ماشین زره‌پوش و ۳۸۰ خودروی نظامی مستقر می‌شود. نیروهای حافظ صلح روسیه همزمان با خروج نیروهای ارمنی از قره‌باغ در این منطقه مستقر خواهند شد و مدت اقامت نیروهای روسی در منطقه ۵ سال خواهد بود.

براساس این سند، آوارگان جنگی تحت کنترل کمیساریای عالی سازمان ملل متحد در امور آوارگان به منطقه قره‌باغ کوهستانی و شهرستانهای همجوار آن برمی‌گردند. همچنین آوارگان و پناهندگان به خاک قره‌باغ و مناطق مجاور تحت کنترل کمیساریای عالی پناهندگان سازمان ملل برمی‌گردند و تبادل اسرای جنگی، سایر افراد بازداشت‌شده و اجساد کشته‌شدگان انجام می‌شود. در همین راستا کنترل ارتباطات حمل و نقل، با کمک مقامات سرویس مرزبانی روسیه انجام می‌شود. علاوه بر این موارد به منظور افزایش اثربخشی فرایندهای کنترلی بر روی اجرای توافقها توسط طرف‌های درگیری، یک مرکز آشتی برای نظارت بر آتش‌بس تشکیل خواهد شد.

همچنین براساس دیگر مفاد این توافق تمامی محورهای مواصلاتی اقتصادی و حمل و نقل در منطقه رفع انسداد شدند. جمهوری ارمنستان به منظور سازمان‌دهی تردد بدون مانع شهروندان، خودروها و کالاها در هر دو جهت، ارتباطات حمل و نقلی بین مناطق غربی جمهوری آذربایجان و جمهوری خودمختار نخجوان را فراهم می‌کند و کنترل ارتباطات حمل و نقلی تحت کنترل سرویس خدمات مرزی FSB روسیه خواهد بود. در نهایت با توافق طرفین، ساخت محورهای حمل و نقل جدید برای متصل کردن جمهوری خودمختار نخجوان به مناطق غربی آذربایجان انجام خواهد شد.

شعیب بهمن، کارشناس مسائل قفقاز، در گفت‌وگو با ایکنا، درباره نقش‌آفرینی روسیه و ترکیه در حل مناقشه قره‌باغ و نقش کمرنگ جمهوری اسلامی ایران در این موضوع گفت: بازیگری ایران در قفقاز، نه به ترکیه، نه به روسیه و نه به هیچ کشور دیگری ارتباط پیدا نمی‌کند. بازیگری ایران و وزن ایران در تحولات قفقاز و میزان نقش‌آفرینی در این مناقشه بیش از همه به خود ایران مرتبط می‌شد که متأسفانه این وزن از سوی نهادهای دیپلماتیک کشور به خوبی درک نشد و شاهد بی‌عملی و اشتباهات مکرر در دیپلماسی بودیم و ظرفیت‌های خود را در این منطقه را دست دادیم و از جایگاه یک بازیگر مؤثر و تعیین‌کننده در تحولات قفقاز به بازیگری با بیشترین آسیب و زیان سقوط کردیم.

نقد جدی به نوع بازیگری ایران در تحولات قره‌باغ

وی افزود: در نتیجه مسئله توافق قره‌باغ بیش از اینکه به بازیگری روسیه و ترکیه مربوط شود به بی‌عملی ایران ارتباط پیدا می‌کند و این نقطه‌ای است که باید مورد نقد جدی واقع شود. روسیه و ترکیه و هر کشور دیگری وزن ایران را در منطقه کاهش ندادند بلکه آنچه باعث تخلیه ظرفیت‌های ژئوپلیتیک ایران و تضعیف موقعیت کشورمان در منطقه قفقاز شد بی‌عملی و فقدان ابتکار در داخل بود.

بهمن درباره نقش ترکیه در تحولات قفقاز و خطرات حضور و باقی ماندن گروه‌های تروریستی برای امنیت ملی جمهوری اسلامی ایران گفت: در اینکه ترکیه اهداف بلندپروازانه‌ای را دنبال می‌کند و حضور ترکیه در منطقه به ضرر ایران است، تردیدی وجود ندارد.

سه تهدید امنیتی از ناحیه حضور ترکیه علیه ایران

این کارشناس مسائل قفقاز با بیان اینکه ایران از ناحیه حضور ترکیه در منطقه حداقل متحمل سه آسیب جدی می‌شود، گفت: اول اینکه این حضور به معنای تقویت خط «پان ترکیسم» و تحرکات قومی در داخل ایران است و بازتاب‌های این مسئله در حوزه امنیت ملی کشور در آینده مشاهده می‌شود. کما اینکه در طول همین جنگ قره‌باغ بارها این حوزه از امنیت ملی ایران توسط رسانه‌های ترکیه و شبکه‌های نفوذی که ترکیه و جمهوری‌ آذربایجان ایجاد کرده بودند موفق شد سیاست‌های ایران را تحت فشار قرار دهد تا جایی که رسانه‌های ترکیه نوشتند که سیاست‌های ایران در قبال قره‌باغ در کوچه‌های تبریز تعیین می‌شود نه در تهران. لذا مسئله «پان ترکیسم» مسئله مهمی است که از این به بعد بازتاب خود را برامنیت ملی ایران می‌گذارد.

وی ادامه داد: دومین آسیب، حضور گروه‌های تروریستی در این منطقه است. این گروه‌ها نقش مهمی در این جنگ ایفا کردند و هیچ تردیدی نیست که ترکیه در آینده این هدف را دارد که این گروه‌ها را در همین مناطق آزادشده جمهوری آذربایجان مستقر کند که این به معنی انعکاس ناامنی و تروریسم در داخل مرزهای ایران خواهد بود.

بهمن بیان کرد: آسیب سوم از ناحیه حضور ترکیه این است که ترکیه پایگاه نظامی در این منطقه ایجاد کند که این مسئله هم صرفاً به معنی ایجاد پایگاه نظامی از سوی ترکیه نیست بلکه ترکیه عضو ناتو است و لذا باید شاهد حضور ناتو در نوار مرزهای شمال غربی کشور باشیم. بنابراین تهدیدات در وضعیت فعلی با توجه به تغییر ژئوپلیتیک منطقه در بعد امنیتی در وهله اول از سوی ترکیه ناشی می‌شود.

برنامه‌های اسرائیل برای آینده منطقه قفقاز

این کارشناس مسائل قفقاز با اشاره به نقش اسرائیل در تحولات قره‌باغ، گفت: در کنار ترکیه، نباید اسرائیل را از یاد برد. اسرائیلی‌ها در طی این جنگ بارها سعی کردند تجهیزات نظامی خودشان را در داخل قلمرو سرزمینی ایران مورد آزمایش قرار دهند که در چندین نوبت حداقل پهپادهای نفوذی اسرائیل به خاک ایران مورد هدف قرار گرفتند. علاوه بر این همانطور که پیش‌بینی می‌شد و اکنون هم اخبار این مسئله را تأیید می‌کند اسرائیلی‌ها در این منطقه سرمایه‌گذاری‌های عظیمی می‌کنند و در پوشش کشاورزی و احداث مجتمع‌های صنعتی به فعالیت‌های اطلاعاتی، امنیتی و نظامی علیه ایران می‌پردازند. این مسئله با توجه به سابقه استفاده اسرائیل از خاک جمهوری آذربایجان علیه ایران می‌تواند یک تهدید بسیار جدی باشد.

وی افزود: به جز این تهدیدات امنیتی برای ایران از سوی ترکیه و اسرائیل، با این توافق، قرار است در آینده نزدیک کریدوری نخجوان را به سرزمین اصلی، آذربایجان، متصل کند، که این موضوع به از بین رفتن ظرفیت‌های ژئوپلیتیکی ایران و از بین رفتن مسیرهای مواصلاتی و ترانزیتی ایران منتهی می‌شود. این مسئله علاوه بر اینکه وابستگی جمهوری آذربایجان و ترکیه به ایران کاهش می‌دهد باعث از بین رفتن درآمدهای اقتصادی قابل توجهی برای ایران می‌شود. البته اگر از این کریدور در آینده برای انتقال انرژی استفاده شود می‌توان گفت ظرفیت‌های ژئوپلیتیکی ایران در منطقه شمالی خودش از بین رفته و هیچ منفعت اقتصادی در این حوزه عاید ایران نخواهد شد.

نارضایتی روس‌ها از رفتار ایران در جنگ قره‌باغ

بهمن درباره اینکه آیا نوع روابط خاص ایران با روسیه موجب عقب‌نشینی و کمرنگ شدن نقش ایران در تحولات قره ‌باغ نشده، گفت: این موضوع به روابط ایران با روسیه ارتباط پیدا نمی‌کند. اتفاقاً روس‌ها در طول این جنگ از رفتار ایران بسیار ناراضی شدند به دلیل اینکه ایران حتی حاضر نشد برای حفظ امنیت مرزهای خودش اقدام قابل توجهی انجام دهد و این بی‌عملی دستگاه دیپلماسی حتی باعث تعجب روس‌ها هم شد.

این کارشناس مسائل قفقاز با بیان اینکه بستن مرز با ارمنستان خطای استراتژیک ایران بود، گفت: اساساً ما با این اقدام، مرز خود را نه فقط با یک کشور همسایه بلکه با اتحادیه اقتصادی اوراسیا بستیم؛ اتحادیه‌ای که ایران با آن توافق گمرکی دارد. از طرفی این مرز، مسیری بوده که روس‌ها از گذشته از آن تردد می‌کردند و اقلام و کالاهای خود را از این مسیر به ارمنستان ترانزیت می‌کردند و لذا این مسیر جدیدی نبوده که یک شبه بخواهد به خاطر انتقال تجهیزات و تسلیحات نظامی مسدود شود.

بهمن یادآور شد: واقعیت آن است که ایران نه تنها هیچ هماهنگی با روس‌ها نداشت، بلکه رفتار ایران موجب دلخوری و نارضایتی روس‌ها هم شد و این موضع را می‌توان به خوبی در توافق حاصل‌شده مشاهده کرد. اگر ایران به شکل منطقی‌تری رفتار می‌کرد، ابتکار دیپلماتیک داشت و تازه پس از یک ماه از جنگ آقای عراقچی به مسکو، باکو، ایروان و آنکارا نمی‌رفت، قطعاً شرایط به گونه دیگری رقم می‌خورد.

وی تصریح کرد: متأسفانه چون ساختار وزارت خارجه مشکل دارد و افراد رده‌بالای این وزارتخانه ظاهراً آشنایی با این منطقه ندارند و نقشه این جغرافیا را مشاهده نکردند، نتیجه این مسئله همین اتفاقاتی است که رخ داده است و همین می‌شود که آقای عراقچی به نادرست بیان می‌کند که هیچ تغییر جدیدی در منطقه نیفتاده و مسیرهای ژئوپلیتیکی ایران دستخوش دگرگونی نشده است. لذا ایران خودش بیشترین ضرر را به خودش وارد کرد نه هیچ بازیگر دیگری از جمله روسیه و ترکیه.

گفت‌وگو از مهدی مخبری