مروری بر فهرست آيات مربوط به حضرت فاطمه(س)

به گزارش ایکنا، در متن این یادداشت ابتدا به پیشینه کتبی که به حضرت زهرا(س) پرداخته‌اند، اشاره شده و سپس آیات مربوط به حضرت(س) احصا شده است که در ادامه می‌خوانید؛

پیشینه

كتاب‌های حدیثی و تفسیری شیعه و اهل سنت، از كهن‌ترین منابعی است كه در مورد آیات مربوط به حضرت فاطمه(س) مطالبی بیان كرده‌اند كه این مطالب غالباً از پیامبر(ص) و اهل بیت(ع) و صحابیان بیان شده است. اما در این موضوع كتاب‌های مستقلی نیز نگاشته شده كه به برخی از آنها اشاره می‌كنیم.

عبدالحسین بن ‌محمد‌علی خوشنویس‌اصفهانی، در كتاب «‌التحفة الفاطمیة فی احوال سیدة النساء فاطمة الزهراء و مناقبها و مصائبها»،(فارسی ـ 1328 ش) 10 آیه قرآن را درباره فاطمه مورد بحث قرار داده است. ابوالفضل واصف، در كتاب «فاطمه زهرا از نظر آیات قرآن» (1351ش) سی آیه را منطبق با شأن فاطمه می‌داند كه بر آن حضرت تأویل یا تطبیق شده‌اند. نویسنده برای اثبات مدعای خود، از روایات فریقین و نظرات مفسران بهره برده است.

سیدصادق شیرازی در كتاب «فاطمه الزهراء فی القرآن» (1379ش) آیات مربوط به فاطمه(س) را به ترتیب سوره‌ها از شصت و هفت سوره گردآوری كرده است، در این كتاب بیشتر از منابع روایی اهل سنت با حذف اسناد بهره گرفته شده و تفسیر و تأویل یا شأن نزول آیات فوق بیان شده است.

عبد‌الحسین قدسی‌خوش‌نویس، در كتاب «ده گفتار پیرامون سیمای حضرت فاطمه در قرآن كریم» (تحفه فاطمیه) كه با تحقیق سیدجواد میر‌شفعیی خوانساری (1379‌ش) به بررسی ده آیه قرآن می‌پردازد كه شأن نزول آنها مربوط به فاطمه‌ است، یا ارتباط آشكاری به حضرت دارد و مقامات فاطمه را روشن می‌‌سازد. نویسنده با بیان تفسیر آیات و احادیث مربوط به آنها، به تفصیل به تاریخ زندگی فاطمه‌ نیز پرداخته است.

شیخ علی حیدر مؤید، در كتاب «فضائل فاطمه الزهرا فی الذكر الحكیم» (‌1380) به شرح و تفسیر 135 آیه می‌پردازد كه در شأن فاطمه نازل شده یا تفسیر و تأویل آنها مربوط به حضرت است. انگیزه وی از انتخاب عدد 135 آن است كه نام فاطمه بر اساس حروف ابجد 135 می‌شود. ایشان آیات را به ترتیب سوره‌های قرآن آورده و از جوامع روایی و فریقین استفاده كرده است.

سیدمحمد‌علی حلو، در كتاب «‌ما نزل من القرآن فی شأن فاطمه الزهراء‌» (1421ق) بیش از شصت آیه را در مورد فاطمه ذكر كرده و به احادیث شیعه و اهل سنت دراین موارد استناد می‌كند.

آقای محمد سند در كتاب «مقامات فاطمه الزهراء‌ فی الكتاب و السنه» نیز كه از سوی آقای سیدمحمدعلی حلو بازنویسی شده (1422ق) به بررسی ده مقام از مقامات معنوی فاطمه‌‌ از نظر قرآن و حدیث پرداخته است. از جمله فضایل فاطمه را در بیش از شصت آیه قرآن بررسی كرده است.

سیدعبدالحسین شرف‌الدین، در كتاب «الكلمه الغراء فی تفضیل الزهراء» (1378ش) كه از سوی خانم خدیجه مصطفی به فارسی تحت عنوان «بانوی بهشت» ترجمه شده، دلایلی از قرآن و سنت برای اثبات برتری حضرت زهرا بر سایر زنان آورده است.

و نیز‌ حبیب الله كاشانی، تفسیر سوره انّا عطیناك الكوثر (‌فارسی)، كوثر ربانی، تفسیر سوره مباركه كوثر (فارسی)، عباس راسخی نجفی، سورة كوثر، جلالت حضرت فاطمه‌ (فارسی‌،‌1371 ش)، سید محمد باقر موسوی، سوره قدر، جلوگاه ولایت (‌فارسی، 1376 ش)، عبد‌الحسین قدسی‌، سیمای حضرت فاطمه در قرآن، با تحقیق سید جواد میر‌شفعیی‌خوانساری (‌فارسی‌، 1379 ش)، عبد‌الحسین اشعری، سیمای فاطمه زهرا، در قرآن و عترت (‌فارسی‌، 1374ش‌)، محمد واصف، فاطمه زهراء از نظر آیات قرآن (‌فارسی‌، 1351ش)، رضا رهنما، القدر، (تفسیر سوره قدر در مورد حضرت زهرا ـ فارسی ـ 1363ش)، محسن كازرونی، كوثر قرآن، (‌فارسی ـ 1370 ش)، سید عادل علوی، فاطمه الزهراء لیلة القدر (‌عربی ـ 1416 ق).

البته تعدادی كتاب فارسی و عربی نیز در مورد آیات مربوط به فاطمه(س) وجود دارد كه به صورت خطی و چاپ نشده است و تعدادی كتاب نیز در همین موضوع به زبان‌های دیگر وجود دارد. 

شمارگان آیات مربوط به حضرت فاطمه(س)

در آیات متعددی از قرآن به فاطمه‌(س) اشاره شده است، اما نام فاطمه(س)‌ همچون نام امامان معصوم(ع) در قران كریم نیامده است، چراكه اولاً قرآن در صدد نام بردن از صحابیان و بستگان پیامبر(ص) نبوده است، مگر در موارد استثنائی مثل داستان زید و ابولهب كه برای بیان مطلبی (همچون حكم ازدواج زید و نفرین بر ابولهب) نام آنها ضرورت داشته است. از این‌رو در موارد متعددی، مطالب مربوط به زنان پیامبر(ص) و منافقان مشهور در قرآن آمده است، ولی نامی از آنها برده نشده است. ثانیاً نام بردن افراد، موجب انگیزش حب و بغض‌های متعدد و زمینه‌ساز تحریف قرآن می‌شود. ثالثاً در برخی احادیث از امام صادق(ع) در مورد نام علی(ع) و اهل بیت(ع) كه در قرآن نیامده است پرسش شد و ایشان به نماز اشاره كردند كه حكم آن در قرآن نازل شده، اما از سه یا چهار ركعت بودن آن نامی به میان نیامده است تا خود رسول خدا(ص) این قسمت را برای آنان تفسیر شده كند.‌

در مورد شمارگان آیات مربوط به فاطمه(س)، نظرات متفاوتی ارائه شده است. گاهی از شصت آیه در چهل و یك سوره قرآن نام برده شده است و گاهی از صد و سی و پنج آیه در شصت و هفت سوره نام برده‌اند. علل این اختلاف را می‌توان در چند مطلب جست‌وجو كرد اول نوع انتساب آیات به فاطمه(س)، كه گاهی شأن نزول آیات مربوط به ایشان بوده و گاهی تأویل و بطن آیه مربوط به فاطمه(س) است و گاهی آیه به ایشان تفسیر شده یا فاطمه(س) از مصادیق آن شمرده شده و به اصطلاح تطبیق شده است و دوم اینكه برخی بخش‌های آیات مخصوص فاطمه(س) است مثل واژه «نساء‌نا» در آیه مباهله و برخی آیات در مورد اهل بیت(ع) است كه فاطمه(س) از جمله آنهاست، مثل آیه تطهیر و آیات نذر.

علاوه بر آن، انتساب بسیاری از آیات به فاطمه(س) براساس احادیث است كه این احادیث از نظر صحت و سند و دلالت، در مراتب مختلفی قرار دارند و گاهی برخی از آنها مورد قبول همگان قرار گرفته و برخی از آنها اینگونه نبوده است. بنابراین عوامل و براساس نوع انتخاب و گزینش نویسندگان، تعداد آیات مربوط به فاطمه(س) كم یا زیاد حكایت شده است.

ما در این نوشتار برآنیم، لیست كاملی از آیاتی كه مربوط به ایشان دانسته شده، ارائه كنیم و به دسته‌بندی آنها بپردازیم، ولی از آنجا كه بررسی همه آیات از حوصله این نوشتار خارج است، مهمترین آنها را مورد بررسی و تحلیل قرار می‌دهیم.

البته خانم دكتر «جین دمن مك اولیف» سر ویراستار دائرة‌المعارف قرآن «لایدن» در مقاله «فاطمه‌» می‌نویسد كه مفسران دو آیه 61 / آل عمران (‌آیه مباهله) و 33/ احزاب (‌آیه تطهیر‌) را مهمترین آیات مربوط به فاطمه می‌دانند، اما با توجه به مطالب گذشته و فهرست آیاتی كه به دنبال می‌آید روشن می‌شود كه شمارگان آیات بسیار بیشتر است و مفسران قرآن بر آیات دیگری همچون آیات نذر سور دهر و سوره كوثر تأكید كرده‌اند.

فهرست آیات مربوط به حضرت فاطمه(س) در منابع فریقین:

در مجموع، 135 مورد در آیات مربوط به فاطمه شمرده شده است هر چند كه برخی از این موارد بیش از یك آیه است یا گاهی در یك آیه، دو موضوع مربوط به فاطمه است این موارد عبارتند از:

حمد/1و6ـبقره/3ـ31و34و35و37و60و82و97ـ98و124و136ـ138و238و285ـآل عمران/33و34و37و43ـ 42و61و103و5 ـ191ـ نساء/11و 29و 31و69و70ـ انعام/ 59و149ـ اعراف/ 46و 128و157و160ـ انفال/ 41و 75ـ توبه/ 36و100و111ـ یونس 4 ـ 63ـ هود 46ـ یوسف / 85ـ رعد /29 ـ ابراهیم / 5ـ 24 ـ حجر / 4ـ 43ـ و 8 ـ 45ـ نحل / 9ـ 58‌ و 90 ـ اسراء / 1 و 5 ـ 6 و25و26و28و57و71ـ كهف/50و82 ـ مریم/ 1و5ـ طه 115و 132ـ انبیاء/ 102ـ 103ـ حج /40ـ مؤمنون / ‌1ـ11 و 111ـ نور / 35و 8 ـ 36و 63ـ فرقان/20و54و74ـ شعراء/ 219و227و227( صدر و ذیل آیه ) ـ نمل / 16 ـ روم / 4ـ 5و38 ـ سجده/ 16و 24ـ احزاب/ 33و35و 2ـ41 و 56و72ـ فاطر / 22ـ19و 5ـ 34ـ یس/12ـ صافات / 83ـ84 ـ ص/75 ـ زمر/ 53و 65ـ شوری/ 1ـ 2 و 23 ـ زخرف / 68 ـ دخان / 1ـ 4 ـ جاثیه /2 ـ احقاف / 15و 15 ( دو بخش آیه) ـ محمّد / 11ـ فتح/ 10ـ حجرات/ 13 ـ ق / 24ـ ذاریات / 18ـ 17ـ طور /20ـ 17 و 4ـ 21 ـ نجم / 5ـ 1 و 8 ـ الرحمن ـ 22ـ 19ـ واقعه / 12 ـ 8 ـ مجادله/ 1و10 ـ حشر / 7 و 9 ـ جمعه / 11ـ تحریم / 8 و12ـ معارج /1ـ مدثر 36 ـ 35 ـ دهر 31ـ 1ـ عبس / 9ـ 38ـ انفطار / 8و 14ـ13 ـ مطففین / 13 و 21 ـ 18 و 22و 8 ـ 27ـ طارق ـ 17 ـ10 ـ فجر / 3ـ 1 و 30 ـ 27 ـ شمس / 4 ـ 1 ـ لیل / 7 ـ 3 ـ‌ضحی / 5 ـ قدر / 5ـ1 ـ بینه /7 ـ قارعه / 7 ـ 6 ـ عصر / 3 ـ 1 ـ كوثر / 3ـ 1ـ نصر / 3 ـ 1. 

با بررسی آیات مربوط روشن می‌شود كه اكثر آیات فوق بر اساس احادیث ذكر شده مربوط به فاطمه(س) است، البته برخی آیات از باب شأن نزول و تطبیق بر مصادیق و برخی از باب تأویل و بطن آیات است. اما برخی موارد آیات شمرده شده از باب تناسب آیه با مطالب احادیث مربوط به فاطمه(س) آمده است، یعنی ارتباط مستقیمی بین فاطمه(س) و روایات ذكر شده و آیه وجود ندارد، به عبارت دیگر آیه دلالت مطابقی یا تضمنی بر فاطمه(س) ندارد و روایت ذكر شده نیز این دلالت را اثبات نمی‌كند و ارتباط دیگری همچون تأویل و بطن را نیز بیان نمی‌كند.

برای مثال ذیل آیه «والذین آمنوا وعملوا الصالحات اولئك اصحاب الجنه هم فیها خالدون» حدیثی از امام حسن عسکری(ع) آورده شده است كه مردی به واسطه همسرش از فاطمه(س) پرسش‌هایی می‌كند كه آیا او از شیعیان هست یا نه. در حالی كه در حدیث از آیه فوق یاد نشده است، ولی نویسنده مقاله تلاش می‌كند كه بین محتوای آیه و محتوای حدیث ارتباط برقرار كند، از این‌رو این آیه را در ردیف آیات مربوط به فاطمه آورده است و نیز برخی احادیث كه در ذیل آیات آورده شده است، از معصوم(ع) نیست، همانطور كه ذیل آیه «اولئك الذین یدعون یبتغون الی ربّهم الوسیله» از عكرمه حكایت شده كه آنان «پیامبر، علی، فاطمه، حسن‌ و‌ حسین» هستند.

هرچند كه این روایت از عكرمه، عظمت فاطمه(س) را نشان می‌دهد اما عكرمه از تابعین است و روایت از معصوم(ع) نیست مگر آنكه گفته شود او شاگرد ابن عباس بوده و به طور طبیعی از او حكایت كرده و ابن عباس نیز شاگرد علی(ع) بوده و مطالب را از ایشان نقل می‌كند.