از تأثیر مداخلات نهاد قدرت در امور فرهنگی زنان تا ناسازگاری برخی تعابیر با اسلام

به گزارش ایکنا، کرسی نقد کتاب «پوشش زنان در دوره پیامبر(ص)» امروز، 18 اسفندماه با حضور حجت‌الاسلام والمسلمین مجید دهقان، عضو هیئت علمی پژوهشکده زن و خانواده و حجت‌الاسلام والمسلمین محمد عشایری منفرد، عضو هیئت علمی جامعه المصطفی العالمیه به عنوان کارشناس و مهران اسماعیلی، استاد‌یار گروه تاریخ و تمدن دانشگاه شهید بهشتی برگزار شد.

در ابتدای این نشست، حجت‌الاسلام والمسلمین مجید دهقان، در سخنانی با بیان اینکه این کتاب ماحصل 13 مقاله مرتبط با موضوعات مختلف مرتبط با بحث است، گفت:  مطالعات اجتماعی حجاب که سعی کند با روش علمی دنبال شده باشد، کمتر وجود دارد و ما سعی کرده‌ایم در هر مقاله به آخرین اندیشه در هر حوزه بپردازیم.

وی افزود: در این جلدی که امروز مورد نقد است، اصل پوشش زنان در شبه جزیره مطرح شده است و اشعار آن دوره یکی از منابع مهم برای تحلیل وضعیت اجتماعی آن دوره از جمله پوشش است. همچنین بحث برهنگی زنان در حج قبل از اسلام است که همواره مورد تمسک مخالفان حجاب شرعی بوده است، زیرا نمونه‌هایی بیان شده که در طواف حج، برهنگی شایع بوده است؛ همچنین یکی از مسائلی که مورد بررسی قرار گرفته، بحث صنعت پوشاک و پارچه است که آیا در حجاز این صنعت وجود داشته است یا خیر؟ زیرا فهم این مسئله می‌تواند در تحلیل ما از پوشش آن دوره نقش‌آفرین باشد.

وی افزود: اینکه حجاب دلالت آئینی، مناسکی، اخلاقی یا طبیعی و جغرافیایی داشته است، از دیگر مباحث است. گرچه کتاب سعی کرده دلالت‌های اجتماعی حجاب را هم مورد بحث قرار دهد. مسئله دیگر این است که پوشش با رعایت حریم جنسی و عفاف نسبت مستقیم دارد و از این زاویه درب داشتن و نداشتن خانه‎‌ها و اینکه والدین می‌توانستند در خانه حریم جنسیتی خود را جدا کنند یا سرویس‌های بهداشتی و فضاهای عمومی آن دوره چگونه بوده، مورد بحث قرار گرفته است. 

دهقان با بیان اینکه حریم جنسیتی فراتر از بحث پوشاک است، اظهار کرد: سؤال دیگر این است که پوشش بعد از وفات پیامبر چه وضعی یافت و به تبع آن سیاست جنسی به کجا رسید؛ در این دوره جامعه اسلامی با جوامع جدید آشنا شدند و مهم است بدانیم که این آشنایی چه تغییراتی ایجاد کرده است.

بازبینی مفاهیم فقهی متناسب با موضوعات فرهنگی

در ادامه مهران اسماعیلی، گفت: خرسندم که طلاب از حوزه‌های سنتی فاصله گرفته و به صورت میان‌رشته‌ای، پلی بین علوم حوزه و علوم جدید زده‌اند، لذا باید قدردان دوره‌ای باشیم که در آن زندگی می‌کنیم؛ امروز فرصتی برای مطالعات شیعی برای کسانی که در این مقطع زمانی زندگی می‌کنند فراهم شده و حوزه قم هم در این زمینه از دیگران جلوتر است.

استاد‌یار گروه تاریخ و تمدن دانشگاه شهید بهشتی تصریح کرد: بازبینی مفاهیم فقهی و سنت پیامبر و ارتباط میان مطالعات فرهنگی و فقهی می‌تواند باعث بارورتر شدن فقه شود؛ مواجهه ما با موضوعات فرهنگی جهانی که خود را بر فرهنگ‌های دیگر تحمیل می‌کند، برخورد خوبی نبوده و افتخاری برای حوزه است که وارد این عرصه‌های تخصصی و زیربنایی شده است.

اسماعیلی با بیان اینکه در این اثر تمرکز بر شبه‌جزیره است، گفت: حجاب با موضوعات مختلفی در ارتباط است که تاریخ پوشاک در جهان یکی از این مسائل است و ما می‌توانیم کادر خود را فراتر از شبه جزیره بدانیم، البته ارتباط پوشاک با سبک زندگی از موضوعات دیگر مهم و قابل بحث است، مثلاً پوشاک در جوامع روستایی و عشایری و جوامع شهری می‌تواند کارکردها و مفاهیم متفاوتی در خود داشته باشد. رویکرد اقتصادی اعم از تولید و مصرف هم می‌تواند تأثیرگذار باشد، بنابراین هرقدر ارتباط میان پوشاک با موضوعات کلان‌تر بیشتر باشد، تحلیل درست‌تری خواهیم داشت.

اسماعیلی با اشاره به تفاوت میان لباس‌های اشراف و خوانین با کنیزان بیان کرد: در برخی سریال‌های کره‌ای هم موضوع بردگی مطرح شده است؛ از این منظر ما می‌توانیم به پژوهش‌های تاریخی نگاه‌های متفاوت داشته باشیم و به تعداد پژوهشگران این عرصه می‌تواند زاویه نگاه پدیدارشناسی وجود داشته باشد؛ لذا در حوزه ممکن است برداشت‌های شخصی متعدد داشته باشیم که قرابت‌هایی داشته باشند و مهم توضیح پارادایمی است که محقق وارد آن شده است.

وی افزود: این کتاب به نظر بنده کار نمونه و پیشرو است، اما عرایضی برای بهتر شدن آن دارم. در سراسر کتاب مفهومی به نام عرب جاهلی وجود دارد که همیشه در اذهان منفی بوده است. ترجیح می‌دهم در فضای علمی بی‌طرفانه باشم.، در این مورد هم می‌توان از واژه‌هایی مانند عرب قبل از اسلام و در آستانه اسلام استفاده کنیم، زیرا در جایی که خرافات عرب قبل از اسلام را بر می‌شماریم، اگر بخواهیم در مناطق دیگر هم مطالعه کنیم، مملو از این خرافات است. امروز هم مردم خون به ماشین خود می‌مالند تا از بلایا دور شود و فوتبالیست‌ها نحسی را باعث بازنده شدن تیمشان می‌دانند که هیچکدام مبنا ندارد.

تعبیر عرب جاهلی مناسب نیست

وی در ادامه با بیان اینکه عشایر ترک، لر، قطب و سرخ‌پوست سبک زندگی اقتصاد دامی دارند و شباهت‌های زیادی میان آنها است، اظهار کرد: اگر بناست عرب قبل اسلام را جاهلی بدانیم، باید به اینها هم جاهلی بگوییم. همچنین در مطالعات تاریخی حجاب باید بیابان‌ها را از مناطق روستایی و شهری جدا کنیم. البته خود مکه هم شهر کوچکی بوده است.

وی افزود: این مطالعات نشان می‌دهد ما فرهنگ عربی واحدی نداریم و برخی نسبت به پوشاندن سر و گردن حساس‌تر هستند و برخی روبنده می‌زنند، در حالی که چادر ندارند و برخی سر و گردنشان باز است، ولی نسبت به پوشاندن پا حساسیت دارند. حتی در یمن خانمی فقط چشم‌هایش پیدا بود ولی در مراسم فارغ‌التحصیلی در دانشگاه آواز می‌خواند، این هه تغییر در موضوع حجاب، نگاه همه‌جانبه می‌طلبد.

ناسازگاری برخی تعابیر مشهور درباره زنان با آموزه‌های اسلامی   

استادیار دانشگاه شهید بهشتی، اظهار کرد: شغل زنان در روستا و عشایر نمی‌تواند اقتضاء کند که حتماً روبنده بزنند، در حالی که در کتاب این مسئله وجود دارد و حتی بر اثر همین مطالب، سبب شده تا برخی روبنده را اسلامی بدانند، در حالی که این مسئله خیلی جای تحقیق بیشتری دارد. همچنین اینکه نماز زن در مسجد باشد و زنی خوب است که هیچ مردی او را نبیند، با آموزه‌های دیگر اسلامی سازگار نیست؛ اگر زن به مسجد نرود و طوری زندگی کند که مردی او را نبیند، چگونه می‌تواند فرزندانی تربیت کند که به درد آن جامعه بخورند؟

وی افزود: مسئله دختران و پسران از کودکی در روستا با هم بازی می‌کنند و دخترخاله و پسرخاله با هم بزرگ می‌شوند، در عین اینکه کنترل اجتماعی وجود دارد نیز یکی از موضوعات رایج در خانواده‌‌ها از قدیم بوده و هست، اما گزاره‌هایی که در کتاب ذکر شد، عمدتاً ناظر به تولیدات شهری در حوزه حجاب است.

وی با بیان اینکه انقلاب جنسیتی به دنبال تغییرات تمدنی در غرب تهدیداتی برای جوامع اسلامی ایجاد کرده است، گفت: ما با توجه به اقتضائات و ضروریات قرن بیست و یکم بر مصونیت حجاب تأکید داریم و درست است، اما اینکه بخواهیم این مصونیت را صددرصد به صدر اسلام نسبت دهیم، شاید نتوان این کار را کرد، زیرا شواهدی وجود دارد که حجاب ربط زیادی به امر جنسی ندارد و نمونه بارز آن در لباس بردگان وجود دارد.

نادرستی توجیه کمبود امکانات برای رعایت حجاب در زمان پیامبر

در ادامه حجت‌الاسلام والمسلمین عشایری‌منفرد گفت: وقتی سراغ تألیف این اثر رفتیم، تصور ما این بود که پیش‌فرض‌های تاریخی مبهم و مجملی وجود دارند و این پیش‌فرض‌ها بر موضوع حجاب تأثیر عمیقی گذاشته است؛ مثلاً این تصور که در اوایل سال‌های نزول وحی، حج عریان زنان و هرج و مرج جنسی به خاطر نبود امکانات و لباس کافی و نبود امکانات معماری و سازه خانه‌ها و شرایط فرهنگی آن دوره وجود داشته و اسلام خواسته حداقل آن را از بین ببرد. این پیش‌فرض‌ها مبهم است و به خاطر اجمال، پژوهش‌های حجاب را به سمت نتایج نادرست سوق داده است.

وی افزود: هدف مقالات این کتاب به چالش کشیدن و تفصیل چنین پیش‌فرض‌ها و ذکر اشکالات آن بوده است. بنابراین در چارچوب این انتظار باید به آن بپردازیم؛ لذا چنین هدفی سبب شده تا دنبال تمایز پوشش و معماری و تفاوت میان اقالیم آن دوره به زیست‌بوم‌های دیگر نباشیم، گرچه این مقوله هم پیشنهاد خوبی است.

استاد حوزه افزود: در مورد کلمه جاهلیت که گفتند، ای کاش به کار نمی‌رفت، ولی در زبان قرآن به کار رفته است با اینکه قرآن پژوهشی نیست و خواسته ارزش منفی برخی پدیده‌ها را نشان بدهد و امروز اینقدر رایج است که بار منفی خود را از دست داده است، ولی به هر حال شاید اجتناب از این تعبیر بهتر باشد.

عشایری منفرد با بیان اینکه در صدر اسلام مانع معماری و سازه و لباس و ... برای حجاب وجود نداشته است، بیان کرد: بیشتر تمرکز بر این بوده که ثابت کند هرج و مرج پوششی وجود نداشته است و لباس و تنوع پارچه و سازه‌های ساختمان مانع تحقق حجاب نبوده و هرچند اشکالاتی بوده، ولی هرج و مرج در کار نیست.

وی با طرح این سؤال که آیا کتاب به این موضوع نزدیک شده است که لباس‌های دوره جاهلی کارکردهای حجاب مدنظر فقهای امروزی را داشته است یا خیر؟ افزود: فرضیه کتاب این نبود و خواسته کارکردهای پوشش زنان را به صورت واقعی بیابد، بلکه خواسته بگوید حریم جنسی و جنسیتی وجود داشته و اسلام در آن تغییراتی ایجاد کرده است و در جاهایی حفره‌های پوششی وجود داشته و در جایی بی‌جا رعایت می‌شده و اسلام این ایرادها را اصلاح کرده است و اگر خارج از این چارچوب ادعای گزافی مطرح شده، باید اصلاح شود.

وی اضافه کرد: مثلاً برخی مسائل در تاریخ شبه‌جزیره وجود داشته و اسلام آن را امضاء کرده است؛ بحث اخوت قبیله‌ای داشته‌ایم و اقتضاء آن این بود که زن‌ها پوشش حداقلی نسبت به خانواده و پوشش بیشتر نسبت به اهالی قبیله داشتند، ولی اگر به مردی خارج از قبیله خود بر می‌خوردند، نقاب می‌زدند کما اینکه زنان نسبت به مردان داخل قبیله احساس راحتی بیشتری نسبت به مردان خارج از قبیله داشتند؛ اسلام این اخوت را به اخوت اسلامی تبدیل کرد.

مداخلات نامطلوب در مسائل فرهنگی زنان

وی با اشاره به مداخلات نامطلوب، افزود: مداخله نهاد قدرت در امر فرهنگی زنان یکی از مسائل تأثیرگذار بوده است، از جمله اینکه خلیفه دوم زنان را مجبور کرد که حق ندارند در وفات نزدیکان گریه و ناله کنند یا شواهدی جمع کردیم که بعد از وفات پیامبر یکسری مداخلاتی می‌خواسته است، داده‌های اسلام را برای کسانی که علقه به جاهلیت دارند، مقبول کند. مثلاً مقام ابراهیم عوض و متعه حج اصلاح شده است، درست مانند امروز که برخی می‌خواهند مفاهیم دینی را با هر زوری نزدیک به مفاهیم غربی نشان دهند.

اسماعیلی در سخنان مجدد با بیان اینکه عمدتاً مطالعات جامعه‌شناسی تمرکز بر جوامع شهری دارد، افزود: زندگی پیشینیان ما عمدتاً عشائری بوده است، لذا اگر بخواهیم ایران قبل از اسلام را تحقیق کنیم، باید با مطالعات مردم‌شناسانه و قوم‌نگارانه، کار را دنبال کنیم؛ لذا به این مطالعات نیاز مبرم داریم. 

استاد دانشگاه بهشتی بیان کرد: علوم تربیتی و فرهنگی و مطالعات انسانی به شدت تنوع و برای یک شیء واحد قواعد مختلف در فرهنگ‌ها وجود دارد، بنابراین سخت‌تر است، زیرا مثلاً نمی‌توان مدعی شد که عشائر در تمام دنیا فلان کار یکسان را انجام می‌دهند یا نمی‌دهند.