قرآن غنی‌ترین مکتب اخلاقی است
عضو هیئت علمی دانشگاه قرآن و حدیث گفت: قرآن بهترین و غنی‌ترین مکتب اخلاقی بوده و این مسئله با مقایسه با سایر مکاتب و نظام‌های اخلاقی، به روشنی قابل اثبات است.
به گزارش ایکنا از هرمزگان، حجت‌الاسلام‌والمسلمین سیدحمید حسینی، عضو هیئت علمی دانشگاه قرآن و حدیث و مدیر موسسه قرآنی «حم»، شب گذشته، 17 اردیبهشت‌ماه، در ویژه‌برنامه مجازی «در صحبت قرآن» با موضوع اخلاق اجتماعی در قرآن که به همت مرکز فعالیت‌های قرآنی منطقه آزاد کیش برگزار شد، اظهار کرد: برای اینکه بتوانیم نگاه درستی به موضوعات اخلاقی داشته باشیم و اخلاق را با روش دقیق توضیح و توصیف و ترویج کنیم، لازم است ساختار و نظام اخلاقی منسجم و قابل دفاعی داشته باشیم.
وی افزود: متأسفانه اغلب کتاب‌های با عنوان اخلاق اسلامی، هرچند سرشار از آموزه‌های ارزشمند و نکته‌های مفید هستند اما نظام اخلاقی را از فلسفه یونان برگرفته‌اند. ساختار مباحث اخلاقی بر اساس نظامی است که افرادی چون ارسطو طراحی کرده بودند و عمدتاً با نگاه اخلاق فضیلت مدار، اعتدال و تقسیم فضایل و نقطه اعتدال قوای وجودی انسان و امثال این‌ها حرکت می‌کند.
عضو هیئت‌علمی دانشگاه قرآن و حدیث ادامه داد: با وجود اینکه ما غنی‌ترین منبع را برای نظام اخلاقی که قرآن و توصیه‌های پیشوایان اسلام و اهل بیت پیغمبر(ص) است را در دست داریم اما متأسفانه کمتر در نظام سازی اخلاقی به این منبع تکیه شده است. در عمده تلاش‌هایی که برای بهره‌گیری از آیات و روایات در مباحث اخلاقی شده، باز هم نظام اخلاقی یونانی را پیش‌فرض قرار داده‌اند و سعی کرده‌اند مؤیدها، تشویق‌ها و توصیه‌های مربوط به آن نکته را از آیات و روایات به دست آورند. در حالی که اگر ابتدا ذهن خود را خالی کرده و بدون پیش‌فرض به سراغ آیات قرآن و سخنان اهل بیت(ع) برویم، ساختاری بسیار زیباتر، منسجم‌تر، پاسخگوتر و مناسب‌تر برای اخلاق به دست می‌آوریم.
حسینی تصریح کرد: قرآن در اخلاق اجتماعی، قاعده طلایی اخلاق را که در همه ادیان و مکاتب، مشترک و پذیرفته شده است به عنوان محور اخلاق قرار داده و با برداشت عمیق‌تری از این قاعده، رکن احسان را در کنار عدالت به عنوان دو رکن اساسی اخلاق قرآنی به دست می‌آوریم. در حالی که در اخلاق یونانی این دو رکن آن‌طور که باید برجسته نیستند و رکن عدالت شاید حتی دیده نمی‌شود و مغفول مانده است. چراکه عدالت را تنها به عنوان یک فضیلت در انسان فضیلت مدار می‌بیند و انسان فضیلت مدار اگر بر اساس فضیلت خود به کسی احسان کند، ارزش پیدا می‌کند. در حالی که نگاه قرآن، نگاهی حق مدار است.
ابهام‌های نظام اخلاقی یونانی، مانع گسترش اخلاق در جامعه می‌شود
وی عنوان کرد: اگر این دو رکن، جایگاه خود را در نظام اخلاقی پیدا کنند، مصادیق و اصول اخلاقی در سرتاسر امور زندگی ما معنا و مفهوم پیدا می‌کند و قابل تشخیص و شناسایی می‌شود. یکی از مشکلات مهم در نظام اخلاق یونانی این است که در هر موضوعی که بخواهیم اخلاقی یا غیراخلاقی بودن را تشخیص دهیم، ملاک روشنی وجود ندارد و همه تشخیص‌ها را به خود فرد واگذار می‌کند و همین مسئله، ابتدای بی‌اخلاقی‌ها و سوءاستفاده‌هاست. ابهام‌ها و پیچیدگی‌هایی که ریشه در متقن و محکم نبودن نظام اخلاقی یونانی دارد، موجب توجیه بی‌اخلاقی‌ها و مانع گسترش اخلاق در جامعه می‌شود.
عضو هیئت‌علمی دانشگاه قرآن و حدیث بیان کرد: در نظام اخلاقی قرآن بر اساس قاعده طلایی، ملاک‌ها به صورت کاملاً روشن، شفاف و دقیق مشخص شده به‌گونه‌ای که هیچ‌کس نمی‌تواند از زیر بارش شانه خالی کند. قرآن مبنا را «آنچه بر خود می‌پسندی برای دیگران هم بپسند» قرار داده است. در اخلاق یونان ممکن است قاعده طلایی به رسمیت شناخته شود اما محور، زیرساخت و پایه اخلاق نیست.
حسینی اضافه کرد: ملاک ارزشمند بودن در نظام اخلاقی یونانی 4 فضیلت حکمت، عدالت، شجاعت و عفت است؛ یعنی هرکس این 4 فضیلت را در خود رشد دهد، هر کاری انجام دهد، خوب است. کار خوب، کاری است که فردی آن را انجام دهد که این 4 ویژگی را دارد. به این معنی که معیار فضیلت در اخلاق یونان، انسان است. از این رو ما نباید نظام اخلاقی قرآنی را دست‌کم بگیریم چراکه نظامی کاراست و آنچه قرآن از اخلاق می‌گوید بدون تردید معجزه است.
وی با اشاره به اینکه قرآن بهترین مکتب اخلاقی بوده و با مقایسه با سایر مکاتب به روشنی قابل اثبات است، اظهار کرد: بر اساس دو رکن نظام اخلاقی قرآن، وقتی می‌خواهیم اصول اخلاقی را شکل دهیم، هر سقفی را که در ساختمان اخلاقی ایجاد می‌کنیم، جایگاه، حد و مرز و معیار مشخصی دارد. در این ساختار است که اصول اخلاقی معنا پیدا می‌کند. در واقع در این ساختار، دو رکن عدالت و احسان هستند که اصول اخلاقی مانند صداقت، گذشت، امانت‌داری، وفای به عهد، تواضع و ... را می‌سازند. در مکاتب فضیلت گرایی، نتیجه گرایی، وظیفه گرایی و مکاتب دیگر اخلاقی می‌بینیم که اصول اخلاقی یا پایه‌ای ندارند و یا نسبی هستند.
عضو هیئت‌علمی دانشگاه قرآن و حدیث افزود: در نظام اخلاقی قرآنی، مرحله بالاتری از اخلاق را می‌توانیم برشماریم که مرحله ایثار است. البته آنچه اهمیت دارد، اصولی است که باید بر اساس آن‌ها زندگی اجتماعی خود را شکل دهیم. در تمامی اصول اخلاقی که در قرآن مطرح شده، دو رکن عدالت و احسان شکل دهنده و پایه بوده‌اند. قرآن عدالت را در همه جا مبنای اخلاق اجتماعی می‌داند و حتی در جایی که به احسان تأکید شده، قبل از آن به عدالت تأکید شده است.
انفاق؛ پر تأکیدترین اصل اخلاقی قرآن
حسینی بیان کرد: پر تأکیدترین اصل اخلاقی که در قرآن می‌بینیم انفاق، بخشش و رسیدگی به محرومان است. قرآن در هر موقعیتی با تعابیر گوناگون از ما خواسته که به دیگران کمک کنیم. حتی در جامعه‌ای که بر اساس عدالت بنا شده و افراد زندگی شایسته‌ای دارند، همواره افرادی هستند که نیازشان برطرف نمی‌شود و تفاوت‌ها، مصیبت‌ها و مشکلات فراوانی همواره وجود دارد که در جامعه درد و رنج، بیماری و محرومیت ایجاد می‌کند. بر همین اساس، قرآن که در پی ایجاد یک جامعه سالم و مطلوب است، بیشترین تأکید خود را بر مسئله انفاق داشته است.
وی افزود: هدف قرآن این است که جامعه‌ای بسازد که اهل این جامعه به هم کمک کنند. یک انسان اخلاقی نمی‌تواند نسبت به درد و رنج دیگران بی‌تفاوت باشد. همان‌طور که خداوند در بسیاری از آیات قرآن اشاره و تأکید کرده، نماز و زکات یا انفاق، دو اصل مهم اخلاق فردی و اجتماعی از نگاه قرآن هستند. انسان اخلاق مدار واقعی از دید قرآن کسی است که از بعد فردی، رابطه خود را با خدا تکمیل می‌کند و از بعد اجتماعی، اهل انفاق و بخشش به دیگران است.
عضو هیئت‌علمی دانشگاه قرآن و حدیث تصریح کرد: عدالت در معنی عام به معنی رسیدن افراد به حقوق خودشان است اما قرآن انسان مؤمن را کسی می‌داند که در اموال خود حقی برای دیگران قائل است. عدالت واقعی وقتی محقق می‌شود که فرد بداند اگر برخوردار شده، این اجتماع بوده که او را برخوردار کرده و در قبال آن اجتماع مسئولیتی دارد.
حسینی عنوان کرد: بعد از انفاق، مسئله گذشت و توصیه به عفو، پرتعدادترین توصیه اخلاق اجتماعی در قرآن است. تحلیل آیات قرآن بر اساس نظام اخلاقی قرآنی، کاملاً روشن و منسجم است. همه ما خطاهایی داریم و پایمان می‌لغزد و دوست داریم که بخشیده شویم، پس ما نیز سخت نگیریم و گذشت را مبنای زندگی خود قرار دهیم. قرآن در شخصی‌ترین مسائل تا اجتماعی‌ترین و سیاسی‌ترین مسائل توصیه به گذشت می‌کند و این نکته بسیار مهمی است.
ضرورت وجود زیرساخت عدالت در یک حکومت اخلاقی
وی اظهار کرد: زیرساخت و بنای یک جامعه اخلاقی عدالت است؛ بنابراین در جامعه‌ای که آن زیرساخت فراهم نباشد، سخن گفتن از احسان، گذشت و فضیلت‌ها و ارزش‌های اخلاقی، سخنی بیهوده و موجب توجیه و سرپوش گذاشتن بر آن مشکل اساسی یعنی بی‌عدالتی است. از نگاه قرآنی، زمانی می‌توان جامعه‌ای را اخلاقی پیش برد که زیرساخت عدالت را داشته باشد و مهم‌ترین جلوه‌گاه عدالت، حکومت و ساختارهای قانونی اجتماعی است. اگر مبنای قانونی که قدرت را شکل می‌دهد و قدرتی که ساختارهای دیگر جامعه را شکل می‌دهد، عدالت نباشد، اگر مبنای آن نادیده گرفتن حقوق مردم، در نظر نگرفتن سلایق و علایق و افکار مردم باشد، هیچ بنای اخلاقی روی این پایه شکل نمی‌گیرد. امیرالمؤمنین(ع) تنها برای اجرای عدالت پیشنهاد حکومت را پذیرفتند، چون نماز و روزه و معنویت و ارزش‌های دیگر اخلاقی با این زیرساخت شکل می‌گیرد.
عضو هیئت‌علمی دانشگاه قرآن و حدیث عنوان کرد: اگر ساختار حکومتی ما ساختار باگذشتی نباشد، طبیعتاً افراد نیز درس گذشت نمی‌گیرند. در جامعه‌ای که مبنای سیاست‌هایش بر خصومت و انتقام و سختگیری کردن در روابط بین‌الملل و ... باشد، افراد آن جامعه هم با یکدیگر سختگیر خواهند شد. قرآن بارها در مواجهه با دشمنان، مشرکان و کفاری که با دین خدا در افتادند و خون مؤمنین را ریختند، توصیه به بخشش کرده است. البته بخشش به معنای پذیرش ذلت نیست اما اگر پیشنهاد صلح شد، ما نیز باید صلح را با بخشش خود، بپذیریم. جامعه‌ای که همواره به دنبال انتقام باشد، همه زندگی، انرژی، امکانات و منابع خود را صرف جنگ و خصومت می‌کند. قرآن می‌فرماید که در مقابل تعدی، تعرض و ظلم دیگران، محکم بایستید اما اگر همان متعرضان و ظالمان برای صلح جلو آمدند، گذشت کنید. همان‌طور که پیامبر گرامی اسلام(ص) با پلیدترین دشمنان خود، پیمان می‌بستند.
حسینی تصریح کرد: قرآن در مورد روابط زن و مرد نیز بارها توصیه می‌کند که عادلانه زندگی کنید اما ببخشید و حتی اگر کار به جدایی و طلاق رسید نیز با احسان و بخشش، برخورد کنید. به تعبیر روایات، انسان عاقل دوسوم وجودش تغافل و ندیدن است و این‌گونه زندگی‌اش بهتر پیش می‌رود.
وی در ادامه عنوان کرد: سومین اصل اخلاقی تأکید شده در قرآن، وفای به عهد است. عدالت اقتضا می‌کند که اگر با کسی وعده یا قراردادی بستیم، پای حرف خود بایستم. متأسفانه ما چون از فرهنگ نظام اخلاقی قرآنی دور هستیم، قبح بدقولی و بی‌توجهی به قول و قرار و قراردادها برایمان کمرنگ‌تر از آن چیزی است که قرآن ترسیم کرده است. چهارمین اصل اخلاقی تأکید شده در قرآن نیز امانت‌داری است. قرآن افرادی که دچار بسیاری آفت‌های اخلاقی و کج‌فهمی در دین هستند اما امانت‌داری می‌کنند را تحسین می‌کند و افرادی که خیانت در امانت می‌کنند را خودبرتربین توصیف می‌کند.
انتهای پیام
