عارفان پرسخن و ضرورت خاموشی

به گزارش خبرنگار ایکنا؛ کتاب «درنگی در سکوت عرفانی» نوشته قربان ولیئی شاعر و پژوهشگر ادبیات به همت انتشارات کتاب نیستان منتشر شده است.

این کتاب در چهار فصل با عناوین انواع خاموشی، بررسی و تحلیل چرایی خاموشی، خاموشی و دیگر منازل سلوک عرفانی و چرایی سخن گفتن عارفان تنظیم شده است. در واقع نویسنده در این اثر به بررسی سکوت و خاموشی در ادبیات و عرفان ایرانی اسلامی با نگاهی به برخی از مهمترین آثار ادبی عرفانی ایران از جمله کشف المهجوب، رساله قشیریه، مرصاد العباد، مصباح الهدایه، مقالات شمس، فیه مافیه و ... پرداخته است.

خاموشی زبان کلید اخلاق عرفانی

خاموشی از عناصر اصلی سلوک عرفانی است و دو نوع دارد: خاموشی زبان و خاموشی ضمیر. فصل اول کتاب به این دو مقوله و انواع خاموشی اختصاص یافته است. در فصل دوم به این سؤال پاسخ داده شده که چرا عارفان بر ضرورت خاموشی زبان و ضمیر تأکید کرده‌اند؟ تأکید بر خاموشی زبان از عناصر کلیدی در اخلاق عرفانی است. از این‌رو پیش از پرداختن به اسباب و عوامل خاموشی زبان در سلوک عرفانی، مقدمه‌ای در باب اخلاق عرفانی گفته شده است.

نویسنده در فصل سوم نشان داده که خاموشی زبان و خاموشی ضمیر با پاره‌ای از منازل سلوک عرفانی ارتباطی استوار دارد. تبیین کیفیت ارتباط خاموشی با منازلی از سلوک عرفانی که با خاموشی در ارتباط هستند، از مباحث مهم این فصل به شمار می‌رود. ابتدا دورنمایی از ماهیت و مراحل و منازل سلوک عرفانی ارائه شده و سپس به ذکر کیفیت ارتباط خاموشی با پاره‌ای از آن‌ها پرداخته شده که در رابطه تنگاتنگ با خاموشی‌اند.

در فصل پایانی کتاب کوشش نویسنده معطوف به یافتن پاسخی برای این پرسش بنیادی است که چرا عارفان با وجود تأکید بر ضرورت خاموشی، غالباً پرسخن بوده‌اند؟ البته ناگفته پیداست که همه عارفان مشمول چنین حکمی نیستند. اما چهره‌های شاخص عرفان اسلامی غالباً پرسخن بوده‌اند و اقوال شفاهی یا آثار مکتوب منظوم و منثور فراوانی از خود به جای گذاشته‌اند.

دغدغه فکری نویسنده

نویسنده در بخشی از مقدمه خود نوشته است: در میان مجموعه اعمالی که در سلوک عرفانی وجود دارد، برخی جایگاهی ویژه دارند و در زبان اهل عرفان به «اصول» معروفند. بسیاری از عارفان خاموشی را از اصول دانسته‌اند. زیرا خاموشی در منظر عارفان، در رساندن سالک به معرفت شهودی از طریق فنای در حضرت حق، نقشی بنیادی دارد.

قربان ولیئی در زمره شاعرانی است که چه در مقام سرایش و چه تدریس و پژوهش، نگاهی ویژه به موضوع عرفان داشته و این مساله بخش مهمی از دغدغه و فعالیت‌های فکری و ادبی او را دربرگرفته است.

وی دکترای زبان و ادبیات فارسی دارد و در حال حاضر دانشیار دانشگاه زنجان است. در سال ۱۳۷۹ اولین کتابش با عنوان مجموعه «گزیده ادبیات معاصر» منتشر شد. «موسیقی نواحی جان»، «زیارت‌نامه روح»، «درخت در خودش راه می‌رود»، «گزیده غزلیات مولوی»، «لحظه جهان»، «باید نوشت نام تو را با پرنده‌ها» و «جوان شدن جاودانگی» کتاب‌های دیگر این نویسنده است.

در بخشی از کتاب می‌خوانیم:

«متعلَّق این نوع از خاموشی، زبان است و خاموشی در این مقام، معنایی جز سخن نگفتن، ندارد. به عبارت دیگر، همان لب فروبستن و اجتناب از تکلم ظاهری است. در واقع خاموشی زبان، کیفیتی فیزیکی دارد و عبارت است از تولید نکردن اصوات. از آنجا که این نوع خاموشی، محسوس است، تبیین و ادراک آن به سادگی ممکن است.

در متون اخلاقی و عرفانی، بر این نوع از خاموشی فراوان تأکید شده است. در نظام اخلاقی دینی، می‌توان ذیل مفهوم «پیکرشناسی گناه» به ذکر گناهان محتمل هر یک از اعضای بدن پرداخت. در چنین رویکردی زبان، دروازه ورود به بسیاری از گناهان است. در جوامع روایی، گناهان زبان به تفصیل ذکر شده است. از جمله در باب ۷۸ جلد ۶۸ بحارالانوار ذیل عنوان «السکوت و الکلام و موقعهما و فضل الصمت و ترک ما لا یعنی من الکلام» روایاتی درباره خاموشی زبان ذکر شده است. همچنین فیض کاشانی در بخش آفت‌های زبان از کتاب المحجةالبیضاء به بیان بیست آفت زبان پرداخته که هر یک از آنها به احادیث فراوانی مستند شده است.»