سینمای دینی به دلیل استقبال تماشاگران شاهد رشد و توسعه است

به گزارش ایکنا، در سال‌های اخیر و با وجود رشد روزافزون سکولاریسم در جوامع جهان، به نظر می‌رسد که مفاهیم مرتبط با عرفان و معنویت دینی نه تنها مطرود نشده بلکه از سوی افراد زیادی مورد استقبال قرار گرفته‌ است. این موضوع در مورد سینمای دینی و به طور کلی سینمایی که مروج افکار و معنویات دینی است هم صادق بوده و در سال‌های اخیر فیلم‌هایی که به‌طور مستقیم به موضوع دین و مسائل عرفانی پرداخته‌‌اند، مورد استقبال قرار گرفته‌اند.

این استقبال در حالی رخ می‌دهد که ساخت فیلم‌هایی با محوریت دین اسلام و مسلمانان بسیار محدود بوده و همچنان تصویری که از این دین آسمانی و پیروان آن در فیلم‌های اروپایی و آمریکایی نشان داده می‌شود، کلیشه‌ای و مخدوش است.

کاترین ویتلی(Catherine Wheatley)، مدرس ارشد رشته مطالعات فیلم در دانشگاه کینگز لندن(King's College London) عقیده دارد که  سینماگران برخلاف انتظار به ساخت فیلم‌هایی با محوریت مسائل عرفانی و دینی ادامه می‌دهند و این ژانر نه تنها متروک نخواهد شد بلکه به دلیل استقبال تماشاگران ساخت این فیلم‌ها با رشد و توسعه همراه خواهد بود.

ویتلی نویسنده کتاب‌هایی در حوزه مطالعات فیلم و سینما مانند «استنلی کاول و فیلم شکاکیت و اعتماد به نفس در سینما»(Stanley Cavell and Film: Scepticism and Self-Reliance at the Cinema) در سال 2019 و «سینمای میشائیل هانکه: اخلاق تصویر»(Michael Haneke's Cinema: The Ethic of the Image) در سال 2009 است.

وی دکترای زبان‌های مدرن از دانشگاه آکسفورد(2007) و کارشناسی ارشد سینمای اروپا از دانشگاه بات(2003) را دارد. این کارشناس سینما قبل از پیوستن به کالج کینگز لندن در سال 2011، به عنوان پژوهشگر مقالاتی را در مورد سینمای فرانسه و بریتانیا به نگارش درآورده سپس به عنوان مدرس مطالعات رسانه در دانشگاه شرق لندن به تدریس پرداخته است. ویتلی در گفت‌‌وگو با ایکنا در مورد سینمای عرفانی و دینی در جهان سخن گفت.

ایکنا ـ در طول تاریخ سینمای جهان، فیلم‌هایی را دیده‌ایم که مفاهیم فلسفی و معنوی را نشان می‌دهد. دلیل اینکه که امروز گرایش به سمت این نوع سینما کاهش یافته است، چیست؟

مطمئن نیستم که امروزه تمایل به این نوع فیلم‌ها کاهش یافته باشد. در غرب، فیلمسازانی یهودی و مسیحی مانند مارتین اسکورسیزی(Martin Scorsese)، ترنس مالیک‌(Terrence Malick) و پل شریدر(Paul Schrader) به ساخت فیلم‌هایی ادامه می‌دهند که ممکن است فکر کنیم مفهومی متعالی دارد.

همچنین ممکن است مثلاً به کارهای کارلوس ریگاداس(Carlos Reygadas)، برونو دومونت (Bruno Dumont)، برادران داردِن(Dardenne Brothers)، جان مایکل مک دونا (John Michael McDonagh) و استیفن کان(Stephen Cone) فکر کنیم و اینها فقط فیلمسازانی هستند که درباره مضامین معنوی یا مذهبی بسیار آشکاری کار می‌کنند. دینداری و جست‌وجوی معنا در تعداد زیادی از آثار معاصر به طور متناوب تکرار شده‌ است.

اخیراً کتابی از سوی مارک کوچی(Mark Cauchi) و جان کاروانا(John Caruana) به نام  «قاب‌های ماندگار: سینمای پساسکولار»(Immanent Frames: Postsecular Cinema) منتشر شده است. این اثر در ترسیم تصویرگری در دوران معاصر عالی به حساب می‌آید که در آن دین حتی با وجود گسترش روزافزون سکولاریسم همچنان در قلمرو فرهنگی و شخصی تأثیر می‌گذارد و من به شدت خواندن آن را توصیه می‌کنم.

ایکنا ـ فکر می‌کنید فیلم‌هایی با مضامین دینی هنوز هم می‌توانند تماشاگران را در سراسر جهان به خود جذب کنند؟

کاملاً. شما فقط باید به محبوبیت فیلم‌های تایلر پری(Tyler Perry) یا کار‌های الکس کندریک(Alex Kendrick) که به شدت فیلم‌های پولسازی هستند نگاهی کنید تا ببینید که مثلاً اشتیاق به فیلم‌های مسیحیت تبشیری در ایالات متحده تا چه حد قابل توجه است. بحثی مطرح است که پردرآمدترین فیلم‌ها در جهان ـ فیلم‌های ابرقهرمانی کمپانی ماروِل ـ از نظر مضمون‌سازی خیر و شر، جامعه و تعلق داشتن به آن، ایمان و نجات بسیار معنوی هستند.

نمایی از فیلم راه صلیب (2014)

دیتریش بروگمن(Dietrich Bruggeman)، کارگردانی که فیلم راه صلیب (Stations of the Cross) محصول 2014 را ساخته، احساس عطش معنوی را برای مخاطبان مدرن توصیف کرده است. فکر می‌کنم همانطور که افراد در برخی از ورزش‌ها مانند یوگا، مراقبت از خود، غذا خوردن  و سایر روش‌ها به دنبال ارضای معنویات خود هستند، در فیلم‌های سینمایی هم راهی برای آن پیدا می‌کنند.

پوستر فیلم یک خیارشور آمریکایی (2020)

البته در مورد دینی به نظر رسیدن و احساس کردن آن، هم از نظر فرهنگی (مثلاً در مورد نمایش یهودیت در فیلم «یک خیارشور آمریکایی»(An American Pickle) محصول 2020 و هم از نظر معنوی، کنجکاوی وجود دارد. این می‌تواند نوعی شیفتگی افراطی به دین باشد.

ایکنا ـ در تاریخ سینما، فیلم‌های زیادی را در هالیوود درباره یهودیت و مسیحیت و شخصیت‌های مرتبط با این ادیان دیده‌ایم. چه دلیلی وجود دارد که علی‌رغم ویژگی‌های نمایشی، فیلمی قابل توجه در مورد اسلام و شخصیت‌های اسلامی در هالیوود ساخته نشده است؟

مطمئن نیستم پاسخ به این سؤال آسان باشد. پاسخ واضح این است، هالیوود ـ که یک صنعت سرمایه‌محور است ـ اعتقاد ندارد که برای چنین فیلمی (در مورد اسلام) بازار وجود دارد، یا حداقل فیلم به اندازه کافی بزرگ باشد که ارزش سرمایه‌گذاری داشته باشد.

اما از سوی دیگر تاریخ هالیوود به مهاجران یهودی که فیلم می‌سازند و نهادهای مسیحی که به عنوان سانسورگر و دروازه‌بان عمل می‌کنند، گره خورده است.  اسلام به‌طور سنتی با مسائل بصری در مورد آنچه که می‌توان نشان داد و چه چیزی را نمی‌توان نشان داد، رابطه بسیار متفاوتی دارد(محدودیت‌ها در مورد نشان دادن تصاویر پیامبران). فکر می‌کنم برای یافتن پاسخی برای این موضوع باید به تاریخ خود آمریکا در زمینه‌های مهاجرت و سیاست نگاه کنید!

ایکنا ـ در سینمای هالیوود و به‌طور کلی در سینمای غرب شخصیت‌های مسلمان به صورت کلیشه‌ای و منفی به تصویر کشیده می‌شوند. دلیل این مسئله چیست؟

باز هم پشت سیاستی که در مورد آن بحث می‌کنید، سابقه طولانی و پیچیده سیاسی وجود دارد. بدیهی است که تصاویر اخیر اسلام بر روی پرده سینما ـ منظور تصاویر 25 سال گذشته است ـ به شدت حول محور 11 سپتامبر و جنگ با تروریسم می‌چرخد. برای اطلاعات بیشتر در مورد این موضوع، توصیه می‌کنم به وب‌سایت The Riz Test نگاهی بیندازید.

سعدیا حبیب و شعف چودری، بنیانگذاران و‌ب‌سایت، این پروژه را به عنوان بخشی از تلاش برای پاسخ به این سؤال(تصویر مسلمانان در سینما) و نوع نمایش آن بر پرده سینما تنظیم کردند.

نمایی از فیلم دروغ‌های حقیقی (True Lies) محصول 1994؛ یکی از نمونه‌های معروف در نشان دادن تصویری منفی از مسلمانان در سینمای هالیوود

حبیب و چودری با الهام از آزمون بکدل(Bechdel test) ـ آزمونی برای اندازه‌گیری تبعیض جنسیتی علیه زنان در فیلم‌ها ـ و سخنرانی ریز احمد(بازیگری که از نوع  به تصویر کشیدن مسلمانان در هالیوود انتقاد کرده بود)، از پنج مورد برای میزان و چگونگی به تصویر کشیدن مسلمانان در فیلم‌ها و نمایش‌های تلویزیونی استفاده می‌کنند:

• شخص مسلمان قربانی یا عامل تروریسم است؟
• عصبانیت و غیر‌منطقی نشان شده است؟
• خرافاتی، عقب‌مانده فرهنگی یا ضد مدرن نشان شده است؟
• به عنوان تهدیدی برای سبک زندگی غربی نشان شده است؟
• اگر شخصیت مذکر باشد، آیا زن‌ستیز معرفی شده است؟ یا اگر زن است، مورد ظلم و ستم مردان قرار گرفته است؟

اگر پاسخ هر یک از سؤالات بالا مثبت باشد، فیلم مورد نظر در این آزمون (فیلم دارای محتوای اسلام‌هراسانه است) رد می‌شود.

یکی از نکات جالب توجه در این آزمون این است که اغلب حتی تصورات دلسوزانه‌ای از مسلمانان که هدف آنها به چالش کشیدن کلیشه‌های ضداسلامی است، در این آزمون شکست می‌خورند، زیرا آنها به نوعی به یکی از این مسائل ارتباط دارند. بسیار نادر است که ببینیم اسلام به عنوان چیزی طبیعی یا بدون مشکل نشان داده شود.

ایکنا ـ آینده سینمای دینی جهان را چگونه می‌بینید؟

در جامعه‌ای زندگی می‌کنیم که غالباً به عنوان پسادینی توصیف می‌شود اما در آن دین در سطح جهانی جریان دارد. هرچه بیشتر با زمینه‌ها و فرهنگ‌های مختلف در ارتباط باشیم، باعث می‌شود که بیشتر در مورد سنت‌ها و اعتقادات خود تأمل کنیم. این برای فیلمسازان و مخاطبان کاملاً صادق است.

گفته‌ام كه اعتقاد ندارم كه سينمای دينی در تنگنا است. فکر می‌کنم که فیلمسازان به ساخت فیلم‌هایی با مضامین معنوی و دینی ادامه دهند و مخاطبان هم از آنها استقبال کنند. آینده سینمای دینی به طور گسترده‌‌ای با آینده سینما گره خورده است.

همه‌گیری کرونا واقعاً تأثیر بسزایی در نمایش و شیوه‌های دیدن فیلم داشته و دیدن و پخش فیلم در خانه تهدیدی برای فیلم دیدن گروهی است. فکر می‌کنم این از نظر دینی مهم است، زیرا چیزی در مورد دیدن فیلم با افراد دیگر به صورت گروهی وجود دارد که نوعی تقلید از ساختار مراسم مذهبی یا تشریفات دینی است. با جدا شدن افراد، گروه کوچک می‌شود و تغییر می‌کند. این لزوماً بد نیست اما چیز دیگری خواهد بود.

گفت‌وگو از محمدحسن گودرزی