شور حسینی؛ فرصتی برای افزایش عمق معرفتی

حجت‌الاسلام حمیدرضا شریعتمداری، عضو هیئت علمی گروه شیعه‌شناسی دانشگاه ادیان و مذاهب در گفت‌وگو با ایکنا از اصفهان، اظهار کرد: اساس واقعه عاشورا، جریانی با هویت شیعی و در خدمت اهداف خاص و مشخص شیعی نبود، بلکه سلاله پیامبر اکرم(ص) به‌عنوان پیشوای مسلمانان این حرکت را برای حفظ اسلام و صیانت از میراث پیامبر(ص) انجام داد و کسانی که در جبهه امام حسین(ع) حضور داشتند، لزوماً شیعه به معنای امروزین آن نبودند و جبهه مقابل نیز از اهل تسنن نمایندگی نمی‌کردند، بلکه نماینده جریان حاکمی بودند که بر مسلمانان مسلط شده بود و بهترین عنوان برای آن، جریان اموی محسوب می‌شود.

وی افزود: به هر حال، واقعه عاشورا با آن ویژگی‌های تراژیک و غمبار خود عواطف بسیاری را جذب کرد و توجهات بسیاری را برانگیخت. به تدریج، این همراهی و همدلی با حرکت امام حسین(ع) موجی از گرایش شیعی به معنای عام آن ایجاد کرد. منظور از این گرایش، محوریت، مرجعیت و احترام به اهل بیت(ع) بود و نه لزوماً تشیع به معنای اعتقادی آن، یعنی قائل شدن به وصایت و منصوب بودن ائمه شیعه نبود، بلکه موجی از همدلی ایجاد کرد که بعضاً از آن با عنوان تشیع عراقی یا تشیع سیاسی تعبیر می‌شود و ماجراهایی مثل توابین و طرفداران مختار یا کیسانیه اتفاق افتاد.

عضو هیئت علمی گروه شیعه‌شناسی دانشگاه ادیان و مذاهب اضافه کرد: امام سجاد(ع) از این فضا برای عمق بخشیدن معنوی و امام باقر(ع) و امام صادق(ع) برای دادن عمق معرفتی به این جریان استفاده کردند، چنانکه امام صادق(ع) فرمودند: «اگر پدر من نبود، شیعه با معارف دینی خودش آشنا نمی‌شد.» از این سخن معلوم می‌شود که آن موج همدلی شکل‌گرفته، با معرفت و عمق فکری و اعتقادی لازم همراه نبود. البته از همان آغاز کسانی بودند که تشیع اعتقادی را به معنای خاص امروزین آن دنبال می‌کردند، ولی آن جریان توده‌ای و موجی که راه افتاد، از همدلی و گرایش عاطفی تا تشیع سیاسی و قائل بودن به اینکه اولویت در امر خلافت با اهل بیت(ع) است و نیز همراهی با قیام‌های علوی و زیدی را شامل می‌شد و عمق معرفتی با امام باقر(ع) و امام صادق(ع) اتفاق افتاد.

حجت‌الاسلام شریعتمداری ادامه داد: از این مرحله به بعد، کارکرد نهضت حسینی تغییر کرد؛ یعنی در کنار اعتقاد و عمق معرفتی شیعی، دلبستگی به نهضت حسینی به سرمایه‌ای معنوی، اجتماعی، شورآفرین و شورانگیز تبدیل شد و این احساسات و عواطف برای شیعه، جهت‌گیری‌های درست خود را پیدا کرد و در خدمت اهداف والای شیعی قرار گرفت. البته به مرور نوسان‌ها و انحرافاتی به‌وجود آمد و در مقاطعی، بعد عاطفی پررنگ‌تر و بعد سیاسی کمرنگ‌تر شد. منظور از بعد سیاسی، جهت‌دهی در جبهه‌بندی‌های سیاسی با دشمنان واقعی اسلام است. بی‌رنگ شدن این جبهه‌بندی‌ها یا به اشتباه پررنگ شدن برخی از آنها، آفات و انحرافاتی بود که وجود داشت، ولی در نگاه کلان، تشیع مسیر خود را پیدا کرد و نهضت حسینی نیز به سرمایه‌ای معنوی، عاطفی و حماسی در خدمت تشیع و کلیت اسلام تبدیل شد.

وی بیان کرد: واقعه عاشورا به دریای بی‌کرانی می‌ماند که هم آکنده از شعارها و ارزش‌های فراوانی است و هم الهام‌بخش بوده و هست. برای حفظ روحیه شیعی و صیانت از کیان تشیع، این حماسه همواره در طول تاریخ کارکرد خودش را داشته، یعنی مانعی بوده در برابر کسانی که می‌خواستند کلیت تشیع را زیر سؤال ببرند و البته در صیانت از کلیت اسلام نیز نقش خود را ایفا کرده است. فراتر از آن، تفسیرهایی که در طول تاریخ از عاشورا ارائه شده و مواجهاتی که عملاً با این سرمایه صورت گرفته، سویه سیاسی و انقلابی زیادی نداشته است. البته هر گاه جریان سیاسی و انقلابی سالمی پا می‌گرفته، از این سرمایه بهره می‌برده است، ولی روال عادی و معمول این جریان در طول تاریخ تشیع زیاد سویه سیاسی و انقلابی نداشته، یعنی گاهی به همان ابعاد عاطفی و احساسی محدود بوده و گاهی جنبه غیبی و کارکردهای معنوی و عرفانی پیدا می‌کرده است، ولی اینکه باید در صحنه بود و مقابل ظلم ایستادگی کرد، در مقاطع مختلف چنین نقشی برای این حماسه قائل نمی‌شدند.

عضو هیئت علمی گروه شیعه‌شناسی دانشگاه ادیان و مذاهب افزود: مثلاً در دوران حاکمیت مغولان در ایران و ظلم و جنایت‌هایی که این قوم انجام دادند، صرف‌نظر از ماجرای سربداران، در بسیاری از مواقع مجالس عزاداری وجود داشت و همین کتاب روضة‌الواعظین ملا حسین واعظ کاشفی متعلق به دوره مغولان و ایلخانیان است. در واقع، مغولان کار خودشان را می‌کردند و عزاداری‌ها هم برگزار می‌شد، بدون اینکه هیچ تقابلی با مغولان ایجاد کند. در روزگار ما، سویه انقلابی نهضت عاشورا و کارکردهای آن بسیار شفاف‌تر، روشن‌تر و دقیق‌تر شده است، ولی از آن طرف فراوان شاهد استفاده‌های جناحی و خاص سیاسی از آن هستیم و هر ماه محرمی که پیش از انتخابات واقع شود، فرصت مغتنمی برای جذب رأی به نفع یک جناح خاص شمرده می‌شود. البته در مجموع، این جریان با کارکردهایی که از آن انتظار می‌رفت، با انقلاب اسلامی در جای خودش قرار گرفت، ولی از طرف دیگر، تلاش زیادی انجام می‌شود تا این جریان از بعد سیاسی و انقلابی خود تهی و به ارتباطی معنوی، غیبی و عاطفی تبدیل شود.

وی تصریح کرد: استفاده صحیح از نهضت عاشورا این است که این واقعه معنای خودش را داشته باشد، در همان چارچوب و با همان اهدافی که شکل گرفته بود. شاید مهم‌ترین نکته‌ای که در تمام مقاطع تاریخی باید در نظر داشته باشیم، این است که این شور حسینی و انگیزش عاطفی و جاذبه معنوی برای عمق بخشیدن به معرفت و بصیرت شیعه مورد استفاده قرار گیرد، یعنی همان کاری که امام باقر(ع) و امام صادق(ع) انجام دادند و از سرمایه اقبال عاطفی به اهل بیت(ع) استفاده کرده و مردم را به سمت معارف عمیق دینی سوق دادند. معارف عمیق دینی جامعیت خودش را دارد، جبهه‌بندی‌ها را مشخص می‌کند، ابعاد معنوی و توحیدی دارد و بر سبک زندگی ایمانی مؤثر است. در واقع، ما به لحاظ شور حسینی کسری و کمبودی نداریم، اگر چه ممکن است به‌دلیل شیوع کرونا رکودی پیش بیاید، ولی آنچه رسالت همگان است اینکه، از این شور و هیجان فرصتی برای افزایش عمق معرفتی افراد ایجاد کنند، تا در مرحله بعد بر بعد معنوی زندگی آنها اثرگذار باشد.