شعائر حسینی در دوره تیموریان

به گزارش ایکنا از خوزستان، یادداشت زیر به بررسی شعائر و عزاداری حسینی در دوره تیموریان می‌پردازد. 

شعائر حسینی و عزاداری مسلمانان در رثای سید و سالار شهیدان امام حسین(ع) از نخستین روز شهادت ایشان، آغاز شد و در طول تاریخ و به رغم تمام تهدیدات و مانع‌تراشی‌های حکومت‌های مختلف ادامه داشته است.

این عزاداری‌ها در قرن ۳ و ۴ هجری و همزمان با قدرت‌گیری حکومت شیعی آل بویه در بغداد به اوج خود رسید و سازماندهی شد و شخص حاکم نیز در آنها حاضر می‌شد.

درباره دسته عزاداری، نخستین گزارش مربوط به سال ۳۵۲ قمری در بغداد است که به دستور معزالدوله دیلمی برگزار شد.(ابن کثیر دمشقی، ۱۴۰۷ق، ج۱۱، ص۲۴۳؛ ذهبی، ۱۴۱۳، ج۲۶ ص۱۲)

در این بین یکی از شبهاتی که همواره از سوی برخی از معاندان مطرح می‌شود این است که «اساسا عزاداری برای امام حسین(ع) از دوره صفویه آغاز شد!» در پاسخ باید گفت که گرچه عزاداری برای امام حسین(ع) در دوره حکومت مقتدر و شیعی صفویه گسترش قابل توجهی پیدا کرد و به اوج خود رسید، ولی هیچگاه حکومت صفویه آغازگر عزاداری نبوده و مسئله عزاداری در حکومت‌های پیش از صفویه نیز مطرح بوده است. در این یادداشت به بررسی مسئله عزاداری در زمان حکومت تیموریان در قرن نهم هجری قمری می‌پردازیم.

اهمیت دوره تیموریان در تاریخ اجتماعی ایران بسیار قابل توجه است. این دوره در واقع دوره گذار تاریخ مغولی ـ ایلخانی مبتنی بر مذهب اهل سنت، به ایجاد یک دولت ملی در ایران مبتنی بر مذهب تشیع است. افزایش نمود و نمادهای شیعی در دوره تیموریان به ویژه سلاطین پس از تیمور شاه، نشان از توجه به مذهب شیعه در بین درباریان تیموری دارد.

از جمله آداب اجتماعی مهم شیعیان که در آن دوره مورد توجه جدی قرار گرفت، مسئله عزاداری برای امام حسين (ع) است. در دوره حکومت سلسله تیموریان و به ویژه پس از مرگ تیمور، عزاداری برای امام حسین(ع) که میان اهل سنت نیز جا باز کرده بود، به تدریج گسترش یافت و حتی به دربار تیموریان نیز راه پیدا کرد.(حسین پور ، ۱۳۸۴ : ۲۳)

تیمورِ لنگ مؤسس دودمان تیموریان بنا به گفته دکتر میرجعفری، همواره شیعیان را به طرف خود جلب می‌کرد و می‌خواست با اظهار دوستی حضرت علی(ع) حمایت قاطبه جامعه اسلامی را به دست آورد تا آنجا که دمشق را با شعار انتقام امام حسین(ع) از نسل یزید گشود.(میرجعفری، ۱۳۹۰: ۶۱)

در دوره تیموری شاهد گسترش تدریجی تشیع، به ویژه در خراسان و ماوراءالنهر (مرکز حکومت تیموریان) هستیم، به طوری که برخی از پژوهشگران، از تسنن دوازده امامی در این دوره نام برده‌اند و نوشته‌اند در این زمان در ماوراءالنهر، همه ساله در سالروز قیام عاشورا، مراسمی برپا می‌شد. (جعفریان، ۱۳۹۰، ۲: ۷۳۰)

در این‌باره برخی نوشته‌اند: برابر اسناد موجود، مراسم عزاداری از همان آغاز سلطنت، به ویژه در زمان یکی از مهم‌ترین آنان، یعنی شاهرخ میرزا (۸۱۰-۸۵۰ ق) به دربار سلاطین تیموریِ سنی‌مذهب راه یافت. شاهرخ میرزا و اسلاف وی افزون بر استماع سخنان سخنوران معروف، همچون شاه نعمت‌الله ولی (۷۳۰ - ۸۲۷ ق)، قاسم انوار تبریزی (م ۸۳۵ ق) و شرکت در جلسات سخنرانی، وعظ و مرثیه‌خوانی، مجالسی را به طور اختصاصی تشکیل داده، به عزاداری می‌پرداختند. (مؤسسه شیعه شناسی، سنت عزاداری و منقبت خوانی در تاریخ شیعه اماميه، ۱۳۸۴، ۹۵)

در قرن نهم و پیش از آن بسیاری از عالمان و واعظان بزرگ اهل تسنن در روز عاشورا مصیبت امام حسین(ع) را ذکر می‌کردند و مردم را به گریه وا می‌داشتند. این مطلب در کتاب «النقض» قزوینی منعکس شده است. (قزوینی،۱۳۸۵ : ۳۷۳-۳۷۰)

مراسم عزاداری برای اباعبدالله الحسین(ع) از سالیان دور در میان شیعیان رواج داشت و این مراسم با اشکال و شیوه‌های مختلف قبل از قرن نهم به صورت مرثیه‌خوانی، مقتل‌خوانی و دسته عزاداری اجرا می‌شد؛ مرثیه، نخستین قالب بیان تعزیه بود. سراینده در شعر خود ضمن آنکه همدردی سوگواران را بر می‌انگیخت، احساسات خویش را بیان می‌کرد. (محرمی، ۱۳۸۲، ص ۲۸۹)

سوگواری برای مصائب دودمان پیامبر(ص)، از جمله عزاداری سیدالشهدا(ع)، در ابعاد گوناگون توسعه یافت که در مجموع، هم تنوع پیدا کرد و هم قابل مقایسه با ادوار سابق نبود. همین فضای اهل‌بیت‌محور و ضد امویان و عباسیان، جامعه را به سوی پذیرش مبانی بیشتر اهل‌بیت(ع) از سوی اهل سنت آماده کرد و به پیش برد، به گونه‌ای که یکی از نویسندگان می‌نویسد: «گریه برای امام حسین(ع) در هرات عهد تیموریان، جانشین مجالس ذکر صوفیانه، که نقشبندیان آن را مُلغی کرده بودند، شده بود.» (مؤسسه شیعه شناسی، سنت عزاداری و منقبت خوانی در تاریخ شیعه اماميه ، ۱۳۸۴ ، : ۹۶)

علاوه بر آنچه ذکر شد تألیف و انتشار کتبی به نام مقتل در ادوار مختلف که مهمترین مقتل فارسی همان روضة الشهداء كاشفی در قرن نهم است موجب گسترش و رواج عزاداری امام حسین(ع) در میان ایرانیان چه شیعه و چه سنی پیش از عصر صفوی شد. کاشفی در مقدمه روضة الشهداء به این مطلب اشاره کرده است. (جعفریان، ۱۳۹۰ :۸۲۵)

کاشفی، عمدتا در شهرهای هرات و سبزوار و اطراف به وعظ و مرثیه‌خوانی اشتغال داشت و در مدارس آن شهرها، به‌خصوص هرات، تدریس می‌کرد، در ایام محرم و مناسبت‌های دیگر به‌گونه سحرانگیز و بسیار جذاب و مؤثر مناقب اهل‌بیت پیامبر(ص) را طرح کرده و به وعظ و سخنرانی می‌پرداخت، مصائب آنان را در قالب داستان، شعر و ذکر روایات بیان می‌کرد و مردم را به شدت می‌گریاند و گاهی این برنامه را در مدارس و یا دربار سلاطین تیموری انجام می‌داد. بهره‌وران محافل وی که عمدتا اهل سنت بودند، در استماع سخنان و تأثر از مرثیه و بیان وی گاهی صحنه‌های بی‌نظیر اشک‌افشانی و تعزیه‌داری را به نمایش می‌گذاشتند. (مؤسسه شیعه شناسی، سنت عزاداری و منقبت خوانی در تاریخ شیعه اماميه، 1384، 103)

فخرالدین علی صافی کاشفی نیز که فرزند ملاحسین کاشفی است از جمله مهمترین علمای شیعی و ادامه‌دهنده راه پدر در زمینه عزاداری امام حسین(ع) است. مهم‌ترین اثر وی در باب شناسایی اهل بیت عصمت و طهارت، «الطائف الطوایف» است که خواننده را بی‌اختیار به یاد مذهب، اندیشه و به‌خصوص قلم ملاحسین کاشفی می‌اندازد. او نیز در هرات به تدریس و تبلیغ و ذکر مصیبت آل‌رسول مشغول بود و پس از سقوط تیموریان، مدتی به غرجستان رفت و در آن سامان به تبلیغ و ارشاد و عزاداری پرداخت و اثر خود را نیز در آنجا و به نام فرمانروای وقت غرجستان تألیف کرد.

افزون بر وی، از مرثیه‌سرایان و سخنوران معروفی که در دوره تیموریان به نشر عزاداری امام حسین پرداختند به افرادی همچون سید ابوالحسن کربلایی، حیدر علی مداح، سید علی (واحد العين) و دیگران می‌توان اشاره کرد که در مساجد مختلف، نماز جمعه، مجامع عمومی، مدارس علمیه، حتی چهارراه‌ها و پل‌ها به مناقب اهل بیت و مصائب آنان اشتغال داشته، گاهی در مراسم رسمی نماز جمعه راه یافته، حتی در مواردی در خطبه‌های جمعه به جای خلفا، اسامی ائمه اطهار(ع) را آورده و جایگزین کردند و از سلاطین تیموری نیز به طور علنی رسمیت این شیوه را تقاضا می‌کردند. (مؤسسه شیعه شناسی، سنت عزاداری و منقبت خوانی در تاریخ شیعه اماميه، 1384، 105)

همانگونه که گذشت ، تیموریان که سالها پیش از آغاز صفویان در ایران حکمرانی می‌کردند، محرم و سوگواری اباعبدالله الحسین (ع) را مهم می‌شمردند و آن را با همه توان به جا می‌آوردند.

منابع:

ابن کثیر دمشقی( ۱۴۰۷)، البدایه والنهایه، بیروت، دارالفکر

ذهبی، شمس الدین، (۱۴۱۳) تاریخ الاسلام، بیروت دارالکتب العربی

حسین پور، سیدعلی، تاریخ اجتماعی شیعیان ایران در نیمه نخست قرن نهم هجری،نشریه تاریخ اسلام در آیینه پژوهش ، زمستان ۱۳۸۶ ماده ۱۶

میرجعفری، حسین، (۱۳۹۰)، تاریخ تحولات سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی ایران در دوره تیموریان ، انتشارات دانشگاه اصفهان، تهران

جعفریان، رسول، (۱۳۹۰)، تاریخ تشیع در ایران ، انصاریان، قم

سنت عزاداری و منقبت خوانی در تاریخ شیعه امامیه، موسسه فرهنگی شیعه شناسی،(۱۳۸۴)، با مقدمه داوری، قم

قزوینی رازی، عبدالجلیل، (۱۳۵۸)، النقض، تهران

محرمی، غلامحسین، (۱۳۸۲)، تاریخ عزاداری برای امام حسین(ع)، مجله تاریخ در آیینه پژوهش

یادداشت از محمدرضا سلمانی‌عبیات