بررسی تفاوت منابع عاشورایی در معرفی قاتل امام حسین(ع)

به گزارش ایکنا از خوزستان، حامد صافی، مدرس دانشگاه در جلسه مجازی «متن‌شناسی انتقادی مقاتل عاشورا»، با اشاره به روایت روز عاشورا در کتاب اخبار الطوال دینوری گفت: ابوحنیفه احمد بن داوود دینوری متولد سال ۲۸۲ هجری قمری کتاب اخبار الطوال را برای نگارش تاریخ ایران به رشته تحریر درآورد و از آنجا که اخبار ایران و عراق در دوره اسلامی ارتباط تنگاتنگی داشتند به روایت عاشورا هم پرداخت.

وی ادامه داد: آقای رسول جعفریان مورخ هم‌روزگار ما بر این باور است که در اخبار این کتاب نکته‌های بکر و تازه‌ای دیده می‌شود که در منابع دیگر نیست بنابراین باید این کتاب را از منابع درجه اول عاشورا به شمار بیاوریم. بر اساس نظر آقای جعفریان روایت عاشورا در اخبار الطوال را باید از جمله پیش‌متن‌های نسل اول به شمار آورد. 

صافی افزود: ما به دو دلیل نظر آقای جعفریان را نمی‌پذیریم؛ اول اینکه تجزیه روایت دینوری در اخبارالطوال نشان می‌دهد ساختار این روایت با روایت الارشاد و طبری همسانی بسیاری دارد به طور مثال ساختار روایت آرایش سپاه عمر بن سعد، روایت آرایش سپاه امام و شهادت علی اکبر  دقیقا شبیه به طبری و الارشاد است. همسانی روایت دینوری در اخبارالطوال با روایت الارشاد شیخ مفید ما را به این سمت می‌کشاند که احتمالاً دینوری هم در اخبارالطوال از مقتل ابی‌مخنف استفاده کرده است.

این مدرس دانشگاه اضافه کرد: همچنین دینوری روایتی از حمید بن مسلم یکی از راویان ابی‌مخنف درباره پشیمانی عمربن سعد از جنگ با امام حسین نقل می‌کند؛ حمید بن مسلم یکی از آن ۲۸ راوی بود که ابی‌مخنف روایت‌های شفاهی او را نقل کرده است. وقتی دینوری یک روایت را از حمید بن مسلم نقل می‌کند به آن معناست که آن روایت را از مقتل ابی‌مخنف به ما می‌رساند. به این دو دلیل نظر آقای جعفریان مبنی بر این که اخبار الطوال جزو منابع درجه اول است را نمی‌پذیریم و آن را به عنوان پیش‌متن نسل دوم به حساب می‌آوریم.

وی به بیان بخش‌هایی از روایت اخبارالطوال درباره عاشورا پرداخت و گفت: در اخبارالطوال روایت عاشورا با فریاد عمربن سعد بر سر اصحابش شروع می‌شود، بعد به آرایش خیمه‌های امام می‌رسد. همان‌گونه که در روایت الارشاد و تاریخ طبری آمده در اخبارالطوال هم آمده که امام دستور داد تا خیمه‌ها را نزدیک به یکدیگر بسازند و پشت آنها را هیزم بگذارند تا سپاه عمربن سعد نتواند به آنها نزدیک شود. دینوری سپس به آرایش سپاه عمربن سعد می‌پردازد که دقیقا همچون آن دو روایت ذکر شده، عمر بن حجاج در سمت راست و شمر بن ذی‌الجوشن در سمت چپ می‌ایستند.

صافی بیان کرد: طبق روایت دینوری سپاه امام ۴۰ پیاده و ۳۲ سوار همان ۷۲ نفر که در روایت الارشاد و طبری آمده، ذکر شده است. ساختار روایت‌ها بین این کتب یکسان است و این نشان می‌دهد خاستگاه آنها یکسان است. پی‌رفت سوم پیوستن حر به سپاه امام است که با عبارت «فَتَری لی مِنْ ذلِكَ تَوْبة» آمده است این ساختار زبانی به عربی کهن نزدیک است اما عبارت «هل لي من توبة» عبارت امروزی شده است که از قرن هفتم با مقتل لهوف وارد ادبیات مقتل‌نویسی شد.

این مدرس دانشگاه گفت: پی‌رفت بعدی به آغاز نبرد می‌پردازد که باز هم در اینجا عمربن سعد آغازگر جنگ است. پی‌رفت پنجم به شهادت اهل‌بیت امام می‌رسد. روایت شهادت اهل‌بیت امام با این عبارت شروع می‌شود که اول کسی که پای به میدان گذاشت علی بن الحسین علی اکبر بود. عیناً این عبارت‌ها در اخبار الطوال شبیه به روایت الارشاد و تاریخ طبری است که می‌گوید علی اکبر جنگید تا اینکه مرة بن منقذ نیزه‌ای به سوی او پرتاب کرد. شمشیرها او را دربر گرفتند و او کشته شد. به روایت اخبارالطوال شهادت علی اکبر همین‌جا به پایان می‌رسد و بعد به شهادت عبدالله بن مسلم، عقیل بن جعفرطیار، عبدالرحمان بن عقیل می‌پردازد. دینوری فقط نام‌ها را ذکر می‌کند و از پرداختن به جزئیات پرهیز می‌کند.

وی ادامه داد: سپس به شهادت جعفر و عثمان بن علی یعنی برادران حضرت عباس اشاره می‌کند و می‌گوید جمع آنها ام‌البنین مادرشان بود. سپس می‌گوید عثمان بن علی کشته شد و بعد از آن عباس فقط باقی ماند. دینوری هم در روایت خود می‌گوید حضرت عباس می‌جنگد و به شهادت می‌رسد. تاکنون هر چهار منبع معتبر روایت عاشورا یعنی الفتوح، الارشاد، تاریخ طبری و اخبار الطوال می‌گویند که حضرت ابوالفضل عباس بن علی جنگید و کشته شد.

صافی اضافه کرد: پی‌رفت ششم به نبرد امام اشاره دارد و می گوید که امام تنها ماند و مالک بن کندی به امام حمله کرد و ضربه‌ای به او زد. زرعة بن شريك التميمي به امام با شمشیر ضربه می‌زند و سپس سنان به امام حمله می‌کند و او هم با نیزه به امام ضربه می‌زند. _ در روایت‌های دیگر هم این با نیزه ضربه زدن سنان به امام وجود دارد _ وقتی امام بر زمین می‌افتد خولی به سمت امام می‌رود، خولی به سمت امام می‌رود که سر امام را جدا کند اما دستانش می‌لرزد بعد از آن برادرش شمر بن یزید می‌رود و سر امام را از تن جدا می‌کند؛ یعنی در روایت دینوری برادر خولی سر مبارک امام را از تن جدا می‌کند.

این مدرس دانشگاه تصریح کرد: الفتوح ابن اعثم و مقتل ابی‌مخنف قاتل امام را سنان بن انس می‌دانند، الارشاد شیخ مفید شمر را قاتل می‌داند و روایت دینوری شمر بن یزید برادر خولی را قاتل امام می‌داند.