«تاریخ انگاره شیعی زیارت» به‌مثابه کارگاهی برای بازسازی آثار کهن

به گزارش ایکنا، حامد خانی (فرهنگ مهروش)، دین‌پژوه و دانشیار دانشگاه آزاد اسلامی گرگان، در تازه‌ترین پژوهش خود، کتاب «تاریخ انگاره شیعی زیارت بر پایه بازسازی کتاب المزار اشعری» به رشته تحریر درآورده است.

این کتاب چندی قبل توسط انتشارات دانشگاه امام صادق(ع) در اختیار علاقه‌مندان قرار گرفت. به‌مناسبت معرفی و بررسی این اثر امروز سه‌شنبه دوم شهریور، نشستی علمی، به همت خانه کتاب و ادبیات ایران با همکاری معاونت پژوهش و فناوری دانشگاه امام صادق(ع) و با حضور و سخنرانی مولف کتاب و جمعی از اندیشمندان از جمله مجید معارف، استاد گروه قرآن و حدیث دانشگاه تهران و سعید طاوسی‌مسرور، عضو هیئت علمی دانشگاه علامه طباطبایی به صورت مجازی برگزار شد.

در ادامه مشروح سخنان مجید معارف، استاد گروه قرآن و حدیث دانشگاه تهران را در این نشست می‌خوانید؛

این کتاب را با علاقه‌مندی دریافت کردم و علت اینکه معرفی کتاب را توصیه می‌کنم و بر آن تأکید دارم این است که در بین مخاطبینی که این صحبت‌ها را می‌شنوند و یا متن آن را می‌خوانند، برخی‌ها دانشجویان مقاطع ارشد و دکتری رشته علوم قرآن و حدیث هستند و این کتاب، هم می‌تواند به عنوان یک اثر معرفی شود و هم می‌تواند منبعی برای آموزش بازیابی و بازسازی محسوب شود. از این حیث سعی می‌کنم از این ابعاد کتاب را معرفی کنم.

لحن علمی و محققانه کتاب

اولین مطلب، وجود لحن علمی و محققانه کتاب، بر پایه معارف برون‌دینی از یک‌سو است که مؤلف کتاب، پدیدارشناسی کردند که زیارت چیست و همچنین وجود نگاه درون‌دینی ازسوی دیگر با توجه به مراجعه مستقیم به کهن‌ترین متون اسلامی است؛ به طوری که حتی نگاه درون‌دینی ایشان نیز محققانه و بی‌طرفانه است و نه جانب‌دارانه و این رویه می‌تواند درسی برای همه محققان جوان ما باشد.

دومین مزیت کتاب، بهره‌گیری وسیع از منابع مرجع و تخصصی به زبان‌های عربی، فارسی و انگلیسی است؛ یعنی این اثر پژوهشی بر پایه مراجعه مستقیم و فیش‌برداری‌های خیلی ریز و اساسی و تالیف فیش‌ها همراه با تحلیل علمی است. بنابراین مطالب، شعارگونه نیست، بلکه قابلیت دفاع دارد.

سوم، بینارشته‌ای بودن موضوع کتاب است که با سر زدن به فرهنگ‌ها، آیین‌ها و مذاهب مختلف و پی‌جویی از مفهوم و ماهیت پدیده زیارت گردآمده است. در همین مزیت سوم، مثلاً مؤلف در این قسمت، کارش مطالعه تطبیقی اسلام و ادیان پیش از اسلام نیست که بگوییم بررسی تطبیقی زیارت در اسلام و عهدین را انجام داده است، بلکه کار ایشان صبغه تمدنی دارد؛ یعنی نه‌تنها به سراغ ادیان پیش از اسلام رفته‌اند، بلکه به سراغ ادیان غیرابراهیمی هم رفته‌اند. بنابراین اثری در حوزه تاریخ تمدن بشری است که جنبه‌های اسلامی قوی‌ای هم دارد.

وجود ساختارسازی خوب و استوار کتاب

نکته چهارم، ساختارسازی خوب و استوار کتاب است. اگر از ابتدا تا انتهای کتاب را بنگریم، در ساختار کتاب چهار مقوله را می‌بینیم که عبارت از: عام‌العام، عام، خاص و خاص‌الخاص هستند. بخش عام‌العام، مباحث بین‌الادیانی و بین‌التمدنی زیارات است. بخش عام، گونه‌ها و کارکرد زیارات اسلامی است که یک بحث عمومی از منظر ادبیات اسلامی محسوب می‌شود. بخش خاص، بازسازی مزار سعد بن عبدالله اشعری است و بخش خاص‌الخاص نیز مربوط به بخشی است که ایشان سعی کردند در مزار سعد بن عبدالله تبویب ایجاد کنند و بگویند در این کتاب، فلان باب، قبل یا بعد از فلان باب بوده است و با توجه به الگوهایی که از کامل‌الزیارات ابن‌قولویه و کتاب‌الحج کلینی به دست آوردند، برای کتاب مزار، ساختارسازی کرده‌اند؛ بنابراین باید گفت که کتاب ساختارسازی خوبی دارد.

پنجمین نکته، آشناکردن مخاطب با یک شخصیت بزرگ حدیثی و فقهی به نام سعد بن عبدالله اشعری است که از عالمان بزرگ شیعه در قرون سوم و چهارم بوده و از اساتید شیخ صدوق و شخصیت‌های تاثیرگذار شیعی محسوب می‌شود؛ هرچند متأسفانه به دلیل اینکه بسیاری از آثار ایشان از بین رفته، تا اندازه‌ای مهجور است و امروز اگر به دانشجویان و اساتید رشته قرآن و حدیث بگوییم دو دقیقه در مورد سعد حرف بزنند، شاید از عهده برنیایند. اما این شخصیت در این کتاب، بازپروری و شناسانده می‌شود.

مزیت ششم، شناخت گونه مزارنویسی در تألیفات عالمان مسلمان، خصوصاً شیعه و احیانا توجه به سیر تحول و تطور آن است. یک گونه‌ای از کتب حدیثی داریم که به آن، کتب مزار می‌گوییم. البته بنده سال‌ها قبل تحقیقی برای دانشنامه جهان اسلام انجام دادم که در آن تحقیق، مزارنویسی و سابقه آن را توضیح دادم. اما در این کتاب، با پدیده و گونه مزارنویسی آشنا می‌شویم.

آموزش بازیابی یک اثر مفقود

هفتمین نکته، آموزش نحوه بازیابی یک اثر مفقود با پی‌جویی ریشه‌های اولیه کتاب از یک‌طرف و حضور بقایای کتاب در آثار دوره‌های بعد از طرف دیگر است. این واقعاً از مسائل مهم است که به لحاظ فرهنگ شیعی که مبتنی بر اصالت کتابت و تدوین بوده، خیلی به این مطلب نیاز داریم و به دانشجویان و علاقه‌مندان توصیه می‌کنم این کتاب را به مثابه یک کارگاه بخوانند و ببینند بازسازی آثار قدیمی که بخشی از هویت ما است، چطور امکان دارد و روش‌های علمی آن چیست.

نکته هشتم عبارت از ارائه کتابی ولو به شکل ناقص به عنوان مزار سعد بن عبدالله اشعری، با نزدیک به 300 حدیث و آوردن آن به صورت پی‌درپی و به صورت تبویب‌ شده است. چیزی که به عنوان مزار ارائه می‌کنند، از صفحه 174 کتاب تا 256 را شامل می‌شود و بالغ بر 258 حدیث را در بر می‌گیرید و از این به‌بعد کتاب مزار اشعری قابل ارائه می‌شود و بر همین اساس باید گفت که قسمتی از این کتاب می‌تواند یک اثر تاریخی باشد.

نهمین نکته مربوط زبان و ادبیات فارسی، به عنوان یک ارائه مناسب و شیرین است که در نگارش آقای خانی مدنظر قرار گرفته و به کتاب جذابیت داده و خواننده را دچار سخت‌خوانی نمی‌کند. البته هرچند که نثر کتاب شیرین است، اما فهم کتاب، دقت و تأمل می‌طلبد؛ یعنی باید برای کتاب وقت گذاشت و با دقت خواند، اما در مسیر خواندن آن، خواننده دچار خستگی نمی‌شود. ایشان بین سهولت و عمیق بودن مطالب، جمع کرده‌اند.

وجود مقدمه گویا و جمع‌بندی کامل

نکته دهم در باب مزایا هم به مقدمه گویا، جمع‌بندی کامل و مناسب و ارائه نمایه اعلام و اطلاعات کتاب برمی‌گردد که کتاب، علاوه بر فهرست منابعی که دارد و اطلاعاتی را به خواننده منتقل می‌کند، مؤلف محترم نیز در پایان کتاب، یک جمع‌بندی مناسبی ارائه دادند و قدم‌به‌قدم گفته‌اند چه کرده‌اند و حاصلش چه بوده است.

اینها مزایایی است که به نظر بنده رسید و برخی از آنها مطرح کردم. اما بخش دوم صحبت‌های بنده نیز مربوط به کاستی‌های کتاب است که توجه به آنها می‌تواند در تکمیل کتاب مؤثر باشد. برای نمونه، در صفحه 68 نوشته‌اند: کلمه حج نزد بخشی از اقوام به معنای جشن و یک مراسم دوره‌ای است و آدرس هم داده‌اند. اما در کتب لغت ما، حج به معنای قصد و آهنگ است و برای همین هم «حِج» که مصدر کلمه است، مضاف واقع می‌شود؛ بنابراین در کلمه حج، خوب است این نکته در معناشناسی افزده شود. در صفحه 63 و در مورد حج اکبر نیز رفرنس‌هایی داده‌اند که در شرایطی به حج، حج اکبر می‌گفتند، اما خوب است ایشان نیز تعریف برگزیده‌ای از حج اکبر می‌نوشتند. در صفحات 63 و 65 به دلیل احتیاط علمی از کلمه شاید استفاده کرده‌اند و پیشنهاد می‌کنم گاهی از واژه احتمالا استفاده کنند؛ چون شاید در یک معنا به معنای شایسته است نیز تلقی می‌شود.

کار ایشان در مولفه‌های معنایی زیارت خوب است. در صفحه 90 یک اصطلاح توقیع را به کار برده‌اند و به خلیفه عباسی نسبت داده‌اند که اگر به معنای لغوی باشد اسنادش به خلیفه درست است، اما توقیع در معنای اصطلاحی منتسب به امام عصر(عج) است. در صفحه 99 نیز آورده‌اند به نظر می‌رسد قبل از اسلام عمره متمایز از حج بود که در اینجا خیلی احتیاط علمی به خرج داده‌اند؛ چون تفکیک عمره از حج به عنوان دو مراسم آیینی قبل از اسلام یک مسئله قطعی است که عمره را در سایر ماه‌ها به‌جا می‌آوردند و حج نیز حج قرآن بوده است.

نکته دیگر اینکه، از صفحه 162 به‌بعد، جایگاه روایات احمد بن عیسی اشعری به عنوان یکی از منابع کتاب سعد آمده مطرح شده است و ارتباطی بین مزار سعد با مزار احمد ایجاد کرده‌اند. با اصل بحث موافق هستم، اما اینکه ما بگوییم احمد بن محمد بن عیسی اشعری دارای کتابی به نام المزار بوده که از منابع مزار سعد است را موافق نیستم؛ چون احمد، شخصیت خیلی بزرگی در قم بوده و کتبش مرجع بوده است و شیخ طوسی و نجاشی کتاب‌های احمد بن محمد بن عیسی را در اختیار داشتند و با طریق به احمد بن محمد بن عیسی رسیدند و در این طریق کتاب‌شناسان بزرگی هستند. اگر واقعا احمد اشعری کتابی به نام المزار داشت، به وسیله این بزرگان کتاب‌شناس اسمش ذکر می‌شد، اما هیچ کسی چنین اشاره‌ای نکرده است. اما می‌شود احتمال داد که در النوادر احمد اشعری که گونه‌ای کتاب جامع بوده، چند روایت در باب زیارات بوده باشد اما تألیف اثر مستقلی به نام المزار را کمتر دارای احتمال می‌دانم.