راهکارهای قرآنی برای توسعه فرهنگ رواداری در جامعه

 

 

مفهوم رواداری را با اغماض و تساهل می‌توان با عنوان تقریب به کار برد و در آموزه‌های اسلامی و قرآنی، سیره و منش پیامبر اسلام(ص) و منش پیشوایان دینی همانند خلفا و ائمه که مورد احترام همه هستند، به میزان زیادی جامعه انسانی تشویق و ترغیب شده که در کنار هم باشند. البته در هیچ منطقه‌ای به طور صد درصد توافق مذهبی وجود ندارد، چراکه اساساً اختلاف در فقه پذیرفته شده است، بنابراین هرکسی به اندازه برداشت خود از دین می‌تواند اظهار نظر کند.

 

 

در فرهنگ اسلامی، مسئله‌ای با عنوان ادب اختلاف مطرح شده و رواداری نیز بخشی از همین ادب اختلاف است. در ادب اختلاف به ما می‌آموزند که اولاً اختلاف امری پذیرفتنی است و قرآن به آن اذعان کرده است. خدای متعال در خلقت پدیده‌ها این مسئله را در نظر گرفته و در متون دینی نیز به آن اشاره شده است و شاید اگر تفاوت و اختلاف نباشد، رشد و بالندگی هم در کار نیست. این تفاوت در مراحل رشد انسان و نباتات و تحولی که در جهان هستی در قالب فصل‌ها و گردش روزگار انجام خواهد شد، نمایان می‌شود.

 

اصل دوم در ادب اختلاف در مواردی است که با هم تفاوت داریم و باید این ادب را رعایت کنیم. اصل سوم اینکه به عقاید دیگران احترام بگذاریم. در همه این موارد، مبانی برای ما سخن می‌‌گویند و یکی از این مبانی، قرآن است که به ما می‌آموزد این اختلافات وجود دارد. اصل دیگر سنت پیامبر و سوم عقل سلیم بشری است که به ما یادآوری می‌کند با این اصول در کنار هم زندگی کنیم. ویژگی دیگر در ادب اختلاف، رعایت کرامت انسان‌ها است.

 

 

در قرآن کریم آمده است: « وَلَقَدْ كَرَّمْنَا بَنِي آدَمَ وَحَمَلْنَاهُمْ فِي الْبَرِّ وَالْبَحْرِ وَرَزَقْنَاهُمْ مِنَ الطَّيِّبَاتِ وَفَضَّلْنَاهُمْ عَلَىٰ كَثِيرٍ مِمَّنْ خَلَقْنَا تَفْضِيلً ؛ و محققاً ما فرزندان آدم را بسیار گرامی داشتیم و آنها را (بر مرکب) در برّ و بحر سوار کردیم و از هر غذای لذیذ و پاکیزه آنها را روزی دادیم و آنها را بر بسیاری از مخلوقات خود برتری و فضیلت کامل بخشیدیم» (اسراء/ 70) اگر قائل به کرامت انسان‌ها باشیم فکر و اندیشه آنها را هم خواهیم پذیرفت یا تحمل خواهیم کرد. شرط دیگر رواداری این است که ولو اینکه در موضع قدرت باشیم، اما به خداوند ایمان داشته و حقوق دیگران را رعایت و قائل به احترام متقابل باشیم. با این نکات به این نتیجه می‌‌رسیم که دین اسلام مبانی را برای ما طراحی کرده است. در طول تاریخ اسلام آنچه که منشأ اختلاف و تنازع و تفرقه میان مسلمانان بوده و مسیر جامعه را منحرف کرده کبر و غرور، تعصب، کینه‌ورزی و عقده‌های شخصی، دنیاطلبی، تمسخر و اهانت به دیگران و فاصله گرفتن از آموزه‌های اصیل اسلامی بوده است.

 

با تکیه بر مبانی قرآنی، روایی و عقلانی می‌توانیم علی‌رغم داشتن تفاوت در باورداشت‌هایمان از آموزه‌های دینی، بدون هیچگونه کشمکش و آشوب در کنار هم زندگی کنیم. دین اسلام فراتر از مسلمانان، پیروان همه ادیان آسمانی را به وحدت، برادری و تسامح فرا می‌خواند تا دیگران را بپذیریم. اگر به قرآن و سنت پیامبر و عقل سلیم مراجعه کنیم بسیاری از مشکلات بشریت حل می‌شود. این منش در سیره بزرگان از جمله امام شافعی به خوبی قابل اشاره است.

 

امام شافعی به عنوان پیشوای مذهبی بنده به چهار نکته اشاره می‌کند؛ اول اینکه احتمال صواب در نظر مخالف هم وجود دارد، دوم اینکه اگر بر سر مباحث اختلافی صحبت کنیم، به بسیاری از حقایق دست پیدا می‌کنیم. سوم اینکه پذیرش حق یکی از خروجی‌های مهم رواداری است ولو اینکه این حرف از جانب هر مذهبی اشاره شده باشد. همچنین در برابر نظراتی که با باور ما سنخیت ندارد، لجاجت نکنیم. به همین دلیل امام شافعی در مسیر علم آموزی خود از مکتب اساتید مکی، مدنی، یمنی، عراقی و حتی مصری علم‌آموزی می‌کند. یکی از نمونه‌های بارز رواداری در مذهب شافعی، بازگشتن از برخی دیدگاه‌های فقهی از سوی خود ایشان است. ایشان همچنین در ایامی که در خدمت محمدبن حسن شیبانی است، تمام نمازهای خود را پشت سر وی می‌خواند و مقید به مذهب حنفی بوده است، با اینکه خودش مجتهد و صاحب مسلک بوده است.

 

 

بنابراین ما بر اساس ظرفیت‌ آموزه‌های دینی و سنت پیامبر باید در راستای رواداری یا تسامح و تقریب  گام برداریم. آنچه تمدن اسلامی را به قله‌های بلند بشریت رسانده همین فرهنگ رواداری است. شیخ ابوالحسن خرقانی می‌‌گوید هرکه در این سرا درآمد، نانش دهید و از ایمانش نپرسید؛ این نشانه اوج رواداری در فرهنگ اسلامی است و در دوره‌های دیگر همانند دوران آل بویه و عباسیان نیز چنین فرهنگی وجود داشته است، لذا جامعه اسلامی تا زمانی‌که بر مبنای عقلانیت سلیم و بر مدار آموزه‌های دینی حرکت کرده‌اند، موفق بوده‌اند.

 

موضوع رواداری ریشه در قرآن و سنت و آموزه‌های دینی دارد و برای ما راهکارهایی پیش روی گذاشته است تا در مواردی که با هم اختلاف داریم برای مدیریت راهبردی آن اختلافات از این مسیر اقدام کنیم. قرآن با چند دستور، راه را به ما نشان داده تا رواداری را به میزان بیشتری در جامعه ترویج کنیم که یکی از آنها تأکید بر آثار آن همانند انسجام اجتماعی است. نکته دیگر مراجعه به قرآن و سنت برای رفع اختلاف است.  در آیه 64 آل عمران نیز آمده است: «قُلْ يَا أَهْلَ الْكِتَابِ تَعَالَوْا إِلَىٰ كَلِمَةٍ سَوَاءٍ بَيْنَنَا وَبَيْنَكُمْ أَلَّا نَعْبُدَ إِلَّا اللَّهَ وَلَا نُشْرِكَ بِهِ شَيْئًا وَلَا يَتَّخِذَ بَعْضُنَا بَعْضًا أَرْبَابًا مِنْ دُونِ اللَّهِ ۚ فَإِنْ تَوَلَّوْا فَقُولُوا اشْهَدُوا بِأَنَّا مُسْلِمُونَ؛ بگو: ای اهل کتاب، بیایید از آن کلمه حق که میان ما و شما یکسان است، پیروی کنیم که به جز خدای یکتا را نپرستیم، و چیزی را با او شریک قرار ندهیم و برخی را به جای خدا به ربوبیّت تعظیم نکنیم. پس اگر از حق روی گردانند، بگویید: شما گواه باشید که ما تسلیم فرمان خداوندیم».

 

در آیه 125 سوره نحل نیز آمده است: «ادْعُ إِلَىٰ سَبِيلِ رَبِّكَ بِالْحِكْمَةِ وَالْمَوْعِظَةِ الْحَسَنَةِ ۖ وَجَادِلْهُمْ بِالَّتِي هِيَ أَحْسَنُ ۚ إِنَّ رَبَّكَ هُوَ أَعْلَمُ بِمَنْ ضَلَّ عَنْ سَبِيلِهِ ۖ وَهُوَ أَعْلَمُ بِالْمُهْتَدِينَ؛(ای رسول ما خلق را) به حکمت (و برهان) و موعظه نیکو به راه خدایت دعوت کن و با بهترین طریق با اهل جدل مناظره کن (وظیفه تو بیش از این نیست) که البته خدای تو (عاقبت حال) کسانی را که از راه او گمراه شده و آنان را که هدایت یافته‌اند، بهتر می‌داند» التزام به اعمال و فرامین الهی برای ایجاد وحدت اقدام دیگری است که توسط ما باید مورد توجه قرار گیرد. التزام به اصول اخلاقی، ترویج گفت‌وگو و تعامل میان فرهیختگان و نخبگان و اندیشمندان جامعه، از دیگر نکاتی هستند که از سوی قرآن مورد تأکید قرار گرفته‌اند. در سنت پیامبر نیز به آثار مثبت وحدت و آثار منفی اختلاف اشاره شده است.