درس‌هایی از سیره امام زین‌العابدین(ع)

محمدجواد گودینی، نویسنده، پژوهشگر دین و استاد حوزه و دانشگاه، در یادداشتی که در اختیار ایکنا قرار داده به بیان نکاتی درباره امام زین‌العابدین(ع) پرداخته که متن یادداشت را در ادامه می‌خوانید.

 

چهارمین اختر تابناک آسمان امامت و ولایت حضرت سیدالساجدین امام علی بن الحسین بن علی بن أبی طالب(ع) در روز پنجشنبه پنجم شعبان المعظم سال 38 هجری دیده به جهان گشود. (تذکرة الخواص، ج2 ص382). پدرش سالار شهیدان سبط رسول خدا(ص) حضرت حسین بن علی(ع) بوده و مادر گرامی اش، بانوی پاکیزه خویی به نام «شهربانو» بوده است. جد بزرگوارش امیر مومنان علی بن أبی طالب(ع) وصی رسول خدا(ص) بوده و جده‌اش دخت گرانقدر پیامبر اکرم(ص) فاطمه زهرا(س) می‌باشد.

 

شهربانو یا شاه زنان، دختر یزدگرد واپسین پادشاه سلسله ساسانیان بوده و از همسران امام حسین بن علی(ع) به شمار می‌رفته است. از این رو، امام چهارم شیعیان حضرت علی بن الحسین(ع) از ناحیه مادر از تبار شاهان ایران بوده و از ناحیه پدر نیز به رسول خدا(ص) و امیر مومنان(ع) منتسب است. از آنجا که نسب امام سجاد(ع) از ناحیه پدر به قریش و شریفترین تیره قریش (بنی هاشم) و از ناحیه مادر، به خاندان پادشاهی (ساسانی) می‌رسد، به آن حضرت(ع) «ابن الخیرتین» می‌گویند. (وفیات الأعیان، ج3 ص267).

 

به روایت قِرمانی (أخبار الدول و آثار الأول، ج1 ص327)، نقش انگشتر امام سجاد(ع) این آیه بوده است: «وَ مَا تَوفِیقِی إلا بِاللهِ» (هود/ 88). کنیه امام چهارم حضرت علی بن الحسین(ع) ابوالحسن بوده و همچنین مشهورترین القاب امام(ع)، سجاد، زین العابدین، سید الساجدین، زکی، أمین، سید العابدین و ذو الثَّقِنات بوده است؛ از میان همسران امام زین العابدین(ع)، فاطمه دختر امام حسن مجتبی(ع) از همگان برجسته‌تر و شریف‌تر بوده و امام محمد باقر(ع) نیز از آن بانوی فرخنده متولد گردید.

 

امام سیدالساجدین علی بن الحسین(ع) از پدر بزرگوارش امام حسین بن علی(ع)، عموی گرانقدرش امام حسن مجتبی(ع)، صحانی نامور عبد الله بن عباس و تنی چند از اصحاب رسول خدا(ص) روایت کرده و بسیاری از شخصیت‌های بزرگ جهان اسلام و تابعان و دانشمندان آن دوران از جمله فرزندانش امام محمد بن علی الباقر(ع)، زید بن علی، عبد الله بن علی و همچنین طاوس بن کیسان، زُهری، عاصم بن عمر بن قتادة، زید بن أسلم، الحَکَم بن عُتیبة و ... از آن امام همام(ع) روایت کرده‌اند. (تهذیب التهذیب، ج4 ص192)

 

امام علی بن الحسین(ع) که در جریان قیام امام حسین بن علی(ع) در سرزمین کربلا حضور داشت و پدر را همراهی می‌فرمود، به مشیت خداوند قاهر بیمار گردید تا تکلیف جهاد از او(ع) برداشته شود و نسل رسول گرامی اسلام(ع) از این راه تداوم یابد.  پس از شهادت امام حسین بن علی(ع) در دهم محرم سال 61 هجری در سرزمین کربلا، دوران امامت حضرت علی بن الحسین(ع) که در آن مقطع تاریخی بنا بر مشیت الهی بیمار گردیده بود، آغاز می‌شود و به جز امام سجاد(ع) همه پسران امام حسین(ع) در کربلا به شهادت می‌رسند.

 

سیدالساجدین علی بن الحسین(ع) همانند پدران طاهرینش(ع) در پارسایی، زهد، عبادت، اخلاق نیکو، آراستگی‌ها، نیکی‌ها و فضیلت‌های اخلاقی و انسانی یگانه روزگار و از جایگاهی بس والا و ارجمند در میان مردم برخوردار بود. امام سجاد(ع) که عابدترین فرد روزگار خویش بوده و در میان مردم کسی به اندازه امام(ع) خود را به عبادت و راز و نیاز با معبود مشغول نکرده بود، آثار سجده در چهره مبارکش آشکار بود و انس بسیاری به مناجات با پروردگار جهانیان داشت و همواره بر دعا و مناجات با خداوند جهانیان، تاکید می‌فرمود؛ تا جایی که آن امام همام(ع) را «سجّاد» لقب دادند. 

 

امام چهارم در شبانه روز هزار رکعت نماز به جای می‌آورده و همواره به پرستش خداوند مشغول بوده و سجده‌های طولانی به جای می‌آورد. هنگام نماز نیز حالات روحانی شگفت آوری به آن بزرگوار(ع) دست می‌داد. در این باره از فرزند برومندش حضرت باقر العلوم(ع) چنین نقل شده است: هنگامی که علی بن الحسین«ع» به نماز می‌ایستاد، گویی ساقه درخت است و هیچ حرکتی از او«ع» دیده نمی‌شد؛ مگر آنکه باد [لباس و عبای] او«ع» را به حرکت درآورد. (بحار الأنوار، ج46 ص64) امام چهارم(ع) با صدایی نیکو و دلنشین، قرآن کریم را تلاوت می‌فرمود و خوش صداترین مردم در تلاوت قرآن بوده است. از نواده آن امام همام(ع) یعنی حضرت جعفر بن محمد الصادق(ع) نیز روایت است: علی بن الحسین«ع» در ماه رمضان تنها زبانش به دعا، تسبیح، استغفار و تکبیر [یاد خدا و استغفار] گشوده می شد ... (همان، ص65)

 

همچنین نقل شده است هنگامی که امام علی بن الحسین(ع) برای نماز در پیشگاه الهی آماده شده و وضو می‌گرفت، چهره‌اش زرد می‌شد. از امام(ع) پرسیدند: این چه حالی است که در هنگام وضو به شما دست می‌دهد؟ امام(ع) در پاسخ می‌فرمود: «أمَا تَرَونَ بَینَ یَدَی مَن أرِیدُ أن أقِفَ؟ "مگر نمی دانید می خواهم در برابر چه کسی [خداوند بلند مرتبه] بایستم؟» (کشف الغمة فی معرفة الأئمة، ج2 ص 286). از طاووس یمانی نیز روایت شده است: نیمه شبی وارد حجر اسماعیل شدم. دیدم امام زین العابدین علی بن الحسین(ع) در سجده است و این جملات را در مناجات با پروردگار جهانیان، تکرار می‌فرماید: «إلهی عُبَیدُک بِفِنائِکَ، مِسکِینُک بِفِنائِک، فَقِیرُک بِفِنائِکَ؛ پروردگارا، بنده ی کوچکت در درگاه تو قرار دارد [و نگاه به الطاف بی کرانت دوخته است]، نیازمندت در درگاه توست و فقیرت در درگاه تو قرار دارد»

 

همچنین روایت است: روزی در منزل امام علی بن الحسین(ع) آتش سوزی رخ داد. امام(ع) در آن هنگام، در سجده بود و مشغول راز و نیاز با پروردگار. اطرافیان به امام زین العابدین(ع) گفتند: ای فرزند رسول خدا(ص)، آتش! آتش! اما زینت عبادت کنندگان حضرت سجاد(ع) سر از سجده برنداشت و عبادت خویش را قطع نفرمود. پس از آنکه آتش را خاموش کردند، به امام سجاد(ع) عرض کردند: چه چیز شما را از آتش مشغول داشت؟ امام سید الساجدین(ع) پاسخ فرمود: آتشی دیگر [آتش دوزخ که از آتش دنیا سهمگین‌تر و سخت تر است]. (تذکرة الخواص، ج2 ص389). 

 

بدین ترتیب امام زین العابدین(ع) بیشتر ساعات عمر خویش را صرف بندگی خدا نمود؛ روزها را به روزه داری و شب‌ها را به مناجات با پروردگار، نماز و دعا مشغول بوده است. علی بن ابراهیم از پدرش روایت کرده است: «امام علی بن الحسین(ع) با پای پیاده حج به جای می آورد و مسافت مدینه تا مکه را بیست روزه طی می‌فرمود» از خادم امام(ع) درباره عبادت مولایش علی بن الحسین(ع) پرسش شد؛ آن خادم پاسخ گفت: کوتاه بگویم یا بلند؟ گفته شد: کوتاه. آن کنیز پاسخ داد: هرگز در روز برای او غذایی نبردم (چرا که روزه دار بوده است) و هرگز در شب نیز بستری برایش پهن ننمودم (زیرا مشغول نماز و راز و نیاز بوده است). (أعلام الهدایة، ج6 ص124).

 

امام علی بن الحسین(ع) در بخشش، جود، کرم، سخاوت و گشاده دستی نیز برجسته بوده و کرم و بزرگواری امام(ع) زبانزد مردم بوده است. پیشوای چهارم شیعیان(ع) همچون پدران طاهرینش(ع) نسبت به فقیران، نیازمندان و افراد آسیب‌پذیر جامعه آن دوران، عطوفت و مهرورزی بسیاری از خود نشان می‌داد و از دارایی خویش، به نیازمندان، یتیمان و افراد بی‌سرپرست عطا می‌فرمود و در سختی‌ها و مرارت‌های زندگی، آنان را یاری می‌رساند. (همان، ص29).

 

در این راستا، روایت شده است: پس از شهادت امام زین العابدین(ع) در شانه امام(ع) آثار و نشانه‌هایی یافتند. علت را از اعضای خانواده امام(ع)  جویا شدند. افراد خانواده امام سجاد(ع) پاسخ گفتند: اثر کیسه‌های غذایی است که امام(ع) شب‌ها به دوش گرفته و به خانه‌های تهیدستان و نیازمندان می‌برده است. (تاریخ الیعقوبی، ج2 ص 303). 

 

همچنین از محمد بن اسحاق نیز روایت شده است: گروهی از مردم فقیر مدینه، زندگی شان اداره می‌شد و نمی‌دانستند از کجا هزینه‌های زندگی‌شان تامین می‌گردد. پس از آنکه علی بن الحسین(ع) از دنیا رفت، هزینه‌هایی که به آنان [به صورت ناشناس] پرداخت می‌شد، قطع گردید. از این رو دانستند هزینه‌های زندگی‌شان توسط امام علی بن الحسین(ع) تامین می‌شده است.

 

امام زین العابدین(ع) همواره به شکل پنهانی، به نیازمندان و تهیدستان، صدقه داده و می‌کوشید از رنج‌ها و سختی‌های آنان بکاهد. پیشوای چهارم شیعیان(ع)، در بخشش و گشاده دستی با پنهان کاری عمل می کرد و تلاش می‌فرمود آبرو و کرامت فقیران و افراد نیازمند و عائله مند را حفظ نماید و آنان با دریافت عطا و بخشش امام چهارم(ع) شرمنده نشوند. امام سجاد(ع) هنگامی که مالی را می‌بخشید، چهره‌اش را می‌پوشاند تا کسی او(ع) را نشناسد.

امام سجاد(ع) می فرمود: «صَدَقَةُ السِّرِّ تُطفِئُ غَضَبَ الرَّبِّ؛ صدقه پنهانی، خشم پروردگار را خاموش می کند» امام علی بن الحسین(ع) از گذشت بسیاری برخوردار بود و همواره خطاکاران را از دریای گذشت و عفو خویش بهره‌مند می‌ساخت. نقل است روزی یک مرد گستاخ و بی‌ادبی امام سید الساجدین(ع) را دشنام می‌گفت. امام چهارم(ع) به روی خویش نیاورد و از آن مرد جفاکار و یاوه گو، با بزرگواری و عطوفت فراوان در گذشت. 

 

آن مرد گستاخی کرد و گفت: من تو را می گویم [و روی سخنم، با شماست].  امام سجاد(ع) نیز با کمال بزرگواری فرمود: من نیز از تو گذشتم. (تحولات سیاسی عصر امامت حضرت سجاد(ع)، ص35- 34). اخلاق والای امام سجاد(ع) و سیره جذاب و دلنشین آن امام همام(ع) سبب جذب توده‌های مردم به مکتب و مرام اهل بیت رسالت(ع) می‌گردید. امام زین العابدین(ع) در فضیلت‌های اخلاقی یگانه روزگار بوده و مردم را به تقوا، اخلاق نیکو و خوش رفتاری سفارش می فرمود. از عمر بن دینار نیز این حکایت روایت شده است:

 

علی بن الحسین(ع) بر محمد بن أسامة بن زید وارد گردید. محمد بیمار بود و همین که امام زین العابدین(ع) را دید، شروع به گریستن نمود. امام سجاد(ع) فرمود: تو را چه شده است؟ محمد بن أسامة پاسخ داد: بر ذمه ام قرضی است.  امام سجاد(ع) فرمود: چقدر است؟ پاسخ داد: 15 هزار دینار. امام(ع) فرمود: آن قرض، بر عهده من است [و من آن را پرداخت می‌کنم]. (همان، ص36). بدین ترتیب امام زین العابدین(ع) قرض او را ادا کرده و وی را در آخرین ساعت‌های زندگی اش که نگرانی و تشویش او را آزرده خاطر نموده بود، از نگرانی بیرون آورد و آرامش را به وی هدیه فرمود.

 

مطالعه زندگانی سراسر روشنایی و فضیلت امام زین العابدین(ع) درس‌های بسیاری برای خوانندگان به همراه خواهد داشت که آنان را در زندگیِ بهتر و نیکو‌تر یاری خواهد رساند؛ ‌درس‌هایی همچون بندگی خداوند و توکل بر معبود بی‌همتا در همه حالت‌های زندگی، مهرورزی،‌ گذشت، شکیبایی در سختی‌ها و رنج‌های زندگی، دعا و انس با خداوند، مدارا با دیگران، استفاده از فرصت‌ها، آموزش غیرمستقیم به دیگران و ...

 

صحیفه سجادیه میراثی گرانبها از پیشوای چهارم حضرت زین العابدین(ع) بوده و شیوه رازگویی و مناجات با پروردگار را به مسلمانان آموزش می‌دهد؛ این کتاب شریف حاوی بخش‌هایی از دعاهایی است که از امام چهارم(ع) برجای مانده و به زمان ما رسیده است.

 

فهرست منابع: 

1- قرآن کریم

2- ابن حجر عسقلانی، تهذیب التهذیب، بیروت، دار إحیاء التراث العربی 1991

3- ابن خلکان، وفیات الأعیان و أنباء أبناء الزمان، بیروت، دار الثقافة 1970

4- إربلی، علی بن عیسی بن أبی الفتح، کشف الغُمّة فی معرفة الأئمة، المجمع العالمی لأهل البیت(ع) 1426ق

5- أعلام الهدایة، المجمع العالمی لأهل البیت(ع) 1422ق

6- سبط بن جوزی، تذکرة الخواص، قم، المجمع العالمی لأهل البیت(ع) 1426ق

7- قرمانی، أحمد بن یوسف، أخبار الدول و آثار الأُوَل فی التاریخ، بیروت، انتشارات عالم

8- گودینی، محمد جواد، تحولات سیاسی عصر امامت حضرت سجاد(ع)، قم میراث ماندگار 1399

9- مجلسی، محمد باقر، بحار الأنوار، بیروت، دار إحیاء التراث العربی 1983

10- یعقوبی، أحمد بن أبی یعقوب، تاریخ الیعقوبی، بیروت، دار صادر