شیخ «مصطفی اسماعیل» چگونه به قرائت انسجام بخشید؟

به گزارش ایکنا به نقل از الجزیره، تلاوت مصری همیشه دارای ویژگی‌هایی بوده که باعث شده است از آن اعتبار عالی برخوردار شود. علاوه بر صوت‌های دلنشین و خوش‌آهنگی که مصر را در جهان اسلام  برجسته کرد، تلاوت مصری به دلیل دقت قاریان در رعایت احکام لحن و تجوید و مطابق با مقامات نغمات عربی ممتاز شده است.

این شهرت تلاوت مصری نه تنها با صوت زیبا، بلکه با ادای خوب، انتقال آرام بین مقامات و قوانین سختگیرانه برای تشخیص شایستگی دارنده عنوان «قاری قرآن در رادیو مصر» به دست آمد.

مکتب قرائت مصر

از زمان تأسیس رادیو قرآن مصر در سال 1937 و اولین پخش آن با صوت قاری محمد رفعت، قوانین نیمه ثابتی برای تعامل با مقامات موسیقایی قرآنی و تنظیم آنها در تلاوت وضع شده است.

از همین رو در قرائت مصری شروع با مقام البیاتی تبدیل به یک قاعده تغییرناپذیر شد، سپس مقام صبا یا حجاز، سپس نهاوند، سپس رست، یا سیکا، سپس عجم یا چهارگاه، سپس با بازگشت به مقام بیاتی قرائت به پایان می‌رسد. این ترتیب غالب بود اگرچه ممکن است در قرائتی دیگر یک مقام جلوتر از مقام دیگری قرار گیرد اما شروع قرائت با مقام البیاتی ثابت بوده است، در حالی که شبیه صعود از نسیمی آرام به اوج تلاوتی با قدرت است.

با دهه چهل در قرن گذشته، شیخ مصطفی اسماعیل این ترتیب را ایجاد و همچنین قاعده‌ای را بر حسب اشباع مقام و رسیدن به جواب مقام، قبل از انتقال به مقامی دیگر وضع کرد که باعث شد قرائت مصری به مکتبی با ساختار منسجم تبدیل شود و چارچوبی به آن داد که ساختار آن را تقویت کند.

مصطفی اسماعیل اولین قاری بود که هماهنگی بین قرائت و معنی آیات را ابداع کرد و ترویج تقلید از سبک او به فهم بهتر قرآن کمک می‌کرد. مسئله‌ای که سال‌ها بعد نیز حضرت آیت‌الله خامنه‌ای، مقام معظم رهبری با تأکید بر آن می‌گویند: «فرق است بین قارى‌اى که وقتى تلاوت مى‌کند خودش متوجه معنا و تحت تأثیر معناست، و آن قارى‌اى که متوجه معنا نیست. بین قراء مصرى دو، سه نفر هستند که وقتى مى‌خوانند، تحت تأثیر معنایند. این‌که شما مى‌بینید مصطفی اسماعیل خواندنش تأثیر دارد، به خاطر همین است؛ چون خود او تحت تأثیر آیاتى است که مى‌خواند. اما بعضى قراء دیگر، نه. فقط صنعت اجرا مى‌کنند و مى‌خواهند کار زیبایى از آب درآورند.»[ بیانات در برنامه قرائت قرآن، ۱۳۷۱/۱۲/۱۷]

مصطفی اسماعیل در حالی قله‌های تلاوت قرآن را فتح کرد که صدای شفاف و بسیار قوی‌ای نداشت، اما او به قدری کارش را حرفه‌ای دنبال کرد که توانست به کمک تکنیک در تلاوت با صوتی عادی به خوبی همه الحان و نغمات را اجرا کند و هر لحنی را با هر پرده و گامی به زیبایی هرچه تمام‌تر در تلاوت به منصه ظهور درآورد.

مصطفی اسماعیل در جوانی چند نوبت محضر شیخ محمد رفعت از اساتید برجسته تلاوت رسید و مرحوم رفعت با شنیدن صدای مصطفی اسماعیل نوید ظهور پدیده‌ای در تلاوت جهان اسلام را داد و دیری نپایید که پیش‌بینی او محقق شد و آن جوان لقب «اکبر القرا» را از آن خود کرد. همچنین مرحوم استاد خلیل الحصری درباره صوت استاد مصطفی اسماعیل می‌گوید: «او از جمله قاریان ممتازی است که در بیان الحان قرآن تسلط و مهارت خاصی داشت.

اگر قاری نباشد، مبتهل است

در حالی كه از مرحوم شيخ نصرالدين طوبار نقل شده است كه او پنج بار متوالی در آزمون قاريان قرآن كريم راديو مصر شركت كرد و نتوانست به آن بپيوندد تا اينكه بار پنجم به عنوان یک مبتهل‌خوان و نه قاری پذیرفته شد.

روزگاری، قاریان قرآن وابسته به رادیو از بزرگان مشهوری بودند که شیخ مصطفی اسماعیل، عبدالفتاح الشعشاعی، عبدالباسط عبدالصمد، ابوالعینین شعیشع، محمد صدیق المنشاوی، محمود خلیل الحصاری، کامل یوسف البهتیمی و محمود علی البنا از جمله آنها بودند.

کمیته پذیرش رادیو از دو بخش تشکیل شده بود که یکی مربوط به احکام تلاوت، لحن و حفظ بود و بخش دیگر مربوط به حلاوت صوت و امکان انتقال بین مقامات معمول موسیقایی است که شامل محمود حسن اسماعیل، شاعر و محمد حسن الشجاعی، آهنگساز و نوازنده بود که بسیار سختگیر بودند.

در زمان الشجاعی، رادیو از پذیرش شماری از قاریان برخوردار از صوت زیبا و ثبت آنها به عنوان قاری قرآن کریم، از جمله طوبار و سید النقشبندی خودداری کرد، در حالی که پذیرش شیخ محمد محمود الطبلاوی هم 10 سال طول کشید.

رادیو قرآن مصر همچنین استاد محمد عمران از قاریان برجسته را هم تا زمان درگذشتنش نپذیرفت، با وجود اینکه هیچ کسی نمی‌تواند از صوت و احکام تجوید او ایراد بگیرد، اما سبک تلاوت او و انتقال سریع او از یک مقام به مقامی دیگر موجب شده بود که تلاوت او بیشتر به سروده دینی نزدیک و از پایبندی به مکتب تلاوت مصر دور باشد.

انقلاب علیه قواعد

در دهه هشتاد، مصادف با زمان نوار کاست، برخی از قاریان جدید شروع به زیر پا گذاشتن قوانین مکتب مصر کردند که به شکل انتقال سریع بین مقامات یا عدم تنوع در به کارگیری آنها بر خلاف قاریان قدیمی بود و بدین ترتیب آنها ستاره‌های عرصه تلاوت در داخل و خارج مصر شدند.

با فرا رسیدن هزاره جدید، عصر شبکه‌های ماهواره‌ای و برخی شبکه‌های تخصصی پخش قرآن کریم و مکتبی که ترجیح می‌دهد از توالی نغمات و مقامات قرائت دوری کند، افرادی نظیر مشاری راشد العفاسی و عبدالرحمن السدیس و احمد العجمی پدید آمدند؛ نسل جدیدی از قاریان جوان که از قواعد مکتب تلاوت مصر فاصله زیادی گرفتند. آنها به قاریان دهه هشتاد مانند الشحات انور، سید متولی و عبدالوهاب الطنطاوی نزدیکتر بودند.

در این حالت، قاری به جای تنظیم ثابت و رعایت ترتیب مقامات، شروع به قرائت یک یا دو دقیقه با استفاده از مقام البیاتی می‌کند، سپس از آن به مقام رست یا نهاوند، یا حتی به سطوح بالاتر آن منتقل می‌شود.

آیا صوت زیبا کافی است؟

جهان عرب از صوت‌های خوش‌آهنگ، دلنشین و ادای متعهدانه قاریان هرگز خالی نبوده است که از جمله آنها شحات انور از مصر، یونس اسویلص از مراکش و الشاب الزین محمد احمد از سودان بودند؛ اما در استفاده از مقامات موسیقایی قرآنی ملاحظاتی وجود دارد، زیرا ممکن است به قرائت برخی آیات زیبایی خاصی دهد اما به زیان برخی دیگر از آیات خواهد بود و از همین رو ایده ایجاد ساختار یکپارچه وجود نخواهد داشت.

ممکن است استفاده از برخی از این مقامات به خودی خود زیبا باشند و تصویر کامل از تلاوت سوره‌ها برای شنونده جذاب باشد و توانایی قاری را در یک مقام معین یا انتقال از مقامی به مقام دیگر نشان دهد؛ اما این قاری زمانی که بخواهد تأمل، تدبر و درک زیبایی‌شناسی متن قرآن و معانی آن را داشته باشد، این هدف خود را باید نزد اساتید بزرگ بیابد.