کارآمدی جامعه‌شناسی با نگاه مسئله‌محور محقق می‌شود
دانشیار گروه جامعه‌شناسی دانشگاه تربیت مدرس گفت: جامعه‌شناسی باید به سمت نگاه مسئله‌محور برود تا وارد بحث کارآمدی خود شود.
به گزارش خبرنگار ایکنا، به همت مؤسسه در مسیر خلق دانشگاه تمدن‌ساز، دومین نشست از سلسه گفت‌گوهای انتقادی در باب علوم انسانی (ارغنون خرد) با عنوان «کارآمدی دانش اجتماعی در ایران» با حضور تقی آزاد ارمکی، جامعه‌شناس و استاد تمام دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه تهران و علیرضا شجاعی زند، جامعه‌شناس و دانشیار گروه جامعه‌شناسی دانشگاه تربیت مدرس در فضای مجازی برگزار شد.
در ابتدای این برنامه که با دبیری محمدجواد ادبی همراه بود، تقی آزاد ارمکی، جامعه‌شناس و استاد تمام دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه تهران طی سخنانی در رابطه با کارآمدی خاستگاه‌های علوم اجتماعی در کشور، اظهار کرد: علوم اجتماعی در ایران به معنای خاص خود علوم اجتماعی است که براساس دغدغه‌های توسعه‌ای در ایران شکل گرفته است. زمانی که جامعه‌شناسی به ایران وارد شد، پدیده‌ای توسعه‌ای بود.
وی افزود: ایجاد گروه‌های جامعه‌شناسی در ایران نشان می‌دهد که دغدغه‌ها همگی توسعه‌ای بوده است. بحث علوم اجتماعی در کشور ما ابتدا ساختن ایرانی جدید به شکل سازمانی و نهادی بود. برای مثال بنیان دانشگاه تهران به خودی خود بنیانی توسعه‌ای است و طراحان آن نیز به دنبال پاسخ علوم مختلف در کشور نبودند.
آزاد ارمکی بیان کرد: بنابراین، ضرورت شکل‌گیری علوم اجتماعی و پایگاه و جایگاه آن نیز توسعه‌ای و اندکی روشنفکرانه و اندیشه‌ای است که در کنار آن ظهور عرصه روشنفکری در دانشگاه کمک می‌کند تا علوم اجتماعی به سمت دیگر یعنی اندیشه تفکر نیز حرکت کند. اندیشه مارکسیسم و اسلام‌گرایی باعث شد تا در درون دانشگاه تفکر دیگری بر علوم اجتماعی نیز وارد شود.
استاد تمام دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه تهران بیان کرد: خاستگاه جامعه‌شناسی به گونه‌ای است که در فرآیند خود تبدیل به فضای روشنفکرانه شده و سؤالات مهمتری برای آن مطرح می‌شود. البته در درون آن سؤالات ریز توسعه‌ای نیز وجود دارد که در کنار یکدیگر پیش رفته و همواره از پیش از انقلاب نیز وجود داشته است.
در ادامه، علیرضا شجاعی زند، جامعه‌شناس و دانشیار گروه جامعه‌شناسی دانشگاه تربیت مدرس نیز طی سخنانی در رابطه با میزان تخصیص توجه به مفاهیم ملی و دینی در شکل‌گیری نظام اجتماعی اظهار کرد: ضرورت پرداختن به پرسش کارآمدی جامعه‌شناسی در کشور، خود مسئله‌ای است که باید بدان پرداخته شود. دوگانه نگرش توسعه‌ای از جامعه‌شناسی یا انتظار اندیشه‌ای نیز موضوعی است که بین جامعه‌شناسان وجود داشته و دارد. طی 70 سالی که از عمر جامعه‌شناسی در ایران می‌گذرد، گویا پرداختن به کارآمدی به آن در ایران مدنظر قرار نداشته است که باید در این زمینه بررسی و تحقیق شود.
شجاعی زند ادامه داد: کارآمدی دانش اجتماعی دو ساحت دانشگاهی و مهمتر از آن دستاوردها و آورده‌های آن برای جامعه است که باید به این مسئله نیز به طور ویژه پرداخته شود. در رابطه با کارآمدی دانش اجتماعی باید انتظار از این کارآمدی را بررسی کرد. همچنین، باید بررسی شود که اساسا آیا امکان ارزیابی کارآمدی علوم اجتماعی وجود دارد یا خیر؟ پس از این مسئله، به یک گزارش توصیفی، آماری از وضعیت جامعه‌شناسی می‌رسیم که با همین وضعیت در کشورهای دیگر مقایسه خواهد شد.
دانشیار گروه جامعه‌شناسی دانشگاه تربیت مدرس گفت: قوت و ضعف کارآمدی در علوم اجتماعی باید مورد بررسی قرار گیرد. در بررسی کارآمدی جامعه‌شناسی مسیرهای مختلفی وجود دارد که البته با موانع روش‌شناختی نیز مواجه خواهد بود. به دلیل این موانع، برخی معتقدند برای ارزیابی کارآمدی جامعه‌شناسی در ایران از مسیر دیگری باید حرکت کرد.
وی بیان کرد: مهم این است که دغدغه یا چراغ کارآمدی در کشور روشن باشد که همین مسئله آثار خود را به جا خواهد گذاشت؛ چراکه انسان‌های فرهیخته هیچ‌گاه کار عبث نمی‌کنند. چنانچه عموم جامعه‌شناسان به این نتیجه برسند که کارشان حاصلی نداشته، قطعا تجدید نظر خواهند کرد. بازنگری کارها همان اثر کارآمدی را خواهد داشت و مسئله کارآمدی را باید در فرآیندها مشاهده کرد. تحولاتی که در جامعه‌شناسی رخ داده به خودی خود دغدغه کارآمدی را زنده نگاه داشته است و این مسئله موضوع تازه‌ای نیست که بدان پرداخته شود.
شجاعی زند ادامه داد: جامعه‌شناسی خواندن و جامعه‌شناسی کردن دو مقوله متفاوت هستند و همواره جزو دغدغه جامعه‌شناسان بوده است. برخی می‌گویند که جامعه‌شناسی در ایران منحصر به دانشگاه بوده است. تفکیکی که میان جامعه‌شناسی و مهندسی اجتماعی وجود دارد، از گذشته وجود داشته اما به درستی بدان پرداخته نشده است. تمایزی که بین مطالعات نظریه محور و مطالعات مسئله محور وجود دارد، المان‌هایی است که جامعه‌شناسی بدان پرداخته است.
دانشیار گروه جامعه‌شناسی دانشگاه تربیت مدرس گفت: تمایز بین دانشمندان و کارگزاران و موضوعاتی از این دست، مقولاتی هستند که در جامعه‌شناسی مورد بحث قرار گرفته شده است و موضوعاتی نیستند که اصلا به آن‌ها پرداخته نشده باشد. کارآمدی درونی در جامعه‌شناسی ما کار کرده و با دوره بنیان‌گذاران جامعه‌شناسی در ایران قابل قیاس نیست. مسئله کارآمدی امری ایدئولوژیک است اینجاست که مسئله مقداری پیچیده‌تر شده و باید بدان با دقت نگریست.
در ادامه، تقی آزاد ارمکی، استاد تمام دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه تهران طی سخنانی بیان کرد: اثرگذاری جامعه‌شناسی برخلاف بسیاری از علوم دیگر به لحاظ ساماندهی نظام اجتماعی بیشتر از علوم دیگر است. علم چیزی نیست به جز آن چیزی که توانایی عمق بخشیدن به چالش‌ها و سؤالات اساسی دارد اما وظیفه جامعه‌شناسی عمیق‌تر کردن چالش‌ها و بحران‌های اجتماعی ندیده شده است تا بتواند با شناسایی ابعاد بحران، امکان اصلاح آن را فراهم کند.
وی ادامه داد: جامعه‌شناسی در ایران دارای نقش‌های دوگانه قدرتمند بوده است. دغدغه نقش مؤثر جامعه‌شناسان امروزی در ایران اصلاح بدون فروپاشی جامعه است. جامعه‌شناسی چون پدیده‌ای تاریخی است، قطعا مورد بررسی و تحلیل جامه‌شناسان داخل کشور قرار گرفته است. امروز پروژه‌های ویژه جامعه‌شناسی در کشور پیگیری می‌شود که نشان دهنده توسعه این علم در کشور است.
آزاد ارمکی تصریح کرد: به دلیل اینکه پروژه‌های اجتماعی در کشور باز بوده و جامعه ایرانی نیز مفتوح است، هنوز در ساحت نوسازی خود وجود داشته و به لحاظ اجتماعی همچنان در مرحله شروع نوسازی قرار داریم. جامعه‌شناسان در ایران دارای دشمن اساسی همچون فیلسوفان هستند اما امروز جامعه‌شناسی راه خود را پیدا کرده و پروژه‌های فراوانی در حوزه جامعه‌شناسی در حال پیگیری است. باید بدانیم که امروز دوره طلایی با علوم اجتماعی در کشور ایجاد شده است.
در ادامه، علیرضا شجاعی زند، جامعه‌شناس و دانشیار گروه جامعه‌شناسی دانشگاه تربیت مدرس در رابطه با دلایل وجه ایدئولوژیکی جامعه‌شناسی اظهار کرد: وبر این‌چنین می‌گوید که پیوندی در موقعیت‌های مختلفی بین علم و ارزش وجود دارد. در اینکه ارزش‌ها نباید در علم دخالت کند، شکی نیست. علم باید بری از ارزش‌ها باشد و افراد ایدئولوژیک باید در جدایی ارزش‌ها از علم بیشتر حساسیت به خرج دهند.
وی افزود: هرگونه مداخله در علم مخل دستیابی به حقیقت است. اما پیوند علم و ارزش زمانی رخ می‌دهد که هنوز در مرحله ماقبل علم قرار داریم. پیش از دستیابی به علم و حقیقت، انگیزه‌های رسیدن به علم از سوی ایدئولوژی ایجاد می‌شود. همچنین، پس از رسیدن به علم نیز محل مصرف آن از سوی ارزش‌ها مشخص می‌شود.
شجاعی زند ادامه داد: زمانی که از جامعه‌شناسی نظری خارج شده و به سمت جامعه‌شناسی و جامعه‌سازی می‌رویم، این ایدئولوژی است که حاکم شده و موضوع مورد نظر را پیگیری می‌کند. کارآمدی مستلزم دو ساحت است. اولین کارآمدی در این است که به علم درست دست پیدا کنیم. دومین ساحت کارآمدی نیز به کارگیری علم درست در جای درست است.
دانشیار گروه جامعه‌شناسی دانشگاه تربیت مدرس در ادامه سخنان خود گفت: دغدغه کارآمدی علوم اجتماعی به خودی خود مسئله ایدئولوژیک است. پرسش کارآمدی جامعه‌شناسی را افرادی مطرح می‌کنند که دغدغه‌های خارج از موضوع آکادمیک دارند که این مسئله خود وجه ایدئولوژیک پیدا می‌کند.
در ادامه، تقی آزاد ارمکی، استاد تمام دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه تهران نیز در سخنانی تصریح کرد: جامعه‌شناسی ایران علمی است که منطق تحلیلی پیدا کرده و علم بیرونی وارداتی نیست. جامعه‌شناسی ایران برای رویکردهای ایدئولوژیک چالش‌های بزرگی ایجاد کرده است. منطق جامعه‌شناسی یعنی این علم در کشور تاریخ دارد و نمی‌توان آن را بیرون کرد.
وی افزود: جامعه‌شناسان کشور، چالش‌ها و معضلات کشور را پژوهشی کرده و به ظهور و بروز رسانده است. امروز مسائل اساسی در دستور کار جامعه‌شناسی کشور قرار گرفته که موجب نهادینه شدن این علم شده است. سیاست اجتماعی مقوله متولد شده از درون جامعه‌شناسی بوده و جامعه‌شناسی امروز علم فربه‌ای در کشور شده است.
آزاد ارمکی بیان کرد: امروز جمهوری اسلامی هنوز پس از 40 سال به دنبال نظام است؛ درصورتیکه کشورهای توسعه یافته از این مرحله عبور کرده و به دنبال کارآمدی خود هستند. افراد خارج از جامعه‌شناسی حق ورود به این عرصه را ندارند؛ چراکه مفهوم و دغدغه‌های این علم را نمی‌فهمند. فیلسوفان و روان‌شناسان فقط حق سؤال کردن از علم جامعه‌شناسی دارند اما حق دخالت در آن را ندارند.
استاد تمام دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه تهران در پایان سخنان خود در این زمینه، گفت: باید کاری کنیم که اولا جامعه شناسی کردن، تعطیل نشود و ثانیا فربهی آن به ابتذال کشیده نشود. نخبه‌گرایی در علم بعد از مرگ متفکر ایجاد می‌شود نه در زمان حیات او.
در ادامه، علیرضا شجاعی زند، دانشیار گروه جامعه‌شناسی دانشگاه تربیت مدرس نیز در سخنانی اظهار کرد: جامعه‌شناسی باید ماهیت توسعه‌ای داشته باشد، اما این ماهیت بدون ماهیت اندیشه‌ای سردرگم است. برای اینکه ماهیت اندیشه‌ای پیدا کند، از آبشخور فلسفه‌ای استفاده می‌کند.
وی با بیان اینکه در تمام عقبه جامعه‌شناسی فلاسفه ایستاده‌اند، گفت: اما این مسئله دلیل نمی‌شود که ما حساسیت خود را از دست بدهیم و منطق جامعه‌شناسی را کنار بگذاریم. جامعه‌شناس می‌تواند دیگران را با سیاست‌هایی که پیشنهاد داده، همراه کند.
شجاعی زند اظهار کرد: نمی‌توان شیفت‌های نظری جامعه‌شناسی را با مسائل موجود، پاسخ داد. زمانی که بحث فیلسوفان و جامعه شناسان را مطرح می‌کنیم، به نتیجه نمی‌رسیم؛ به همین دلیل به جای این دو واژه باید از دو واژه فلسفه و جامعه‌شناسی استفاده کرد.
همچنین، تقی آزاد ارمکی، استاد تمام دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه تهران نیز در سخنانی بیان کرد: جامعه‌شناسی استعداد درونی کردن و به رسمیت شناختن بسیاری از بحث‌ها را داشته و دارد. گستردگی جامعه‌شناسی امکان درونی کردن آن را فراهم کرده است.
وی تصریح کرد: جامعه‌شناسان نیرویی تولید می‌کنند که به سؤالات جامعه پاسخ می‌دهند. به همین دلیل است که جامعه‌شناسان در هنگام توسعه خود حرف‌های بسیار زیادی برای گفتن دارد. امروز جامعه‌شناسی از ضعیف بودن خود بیرون آمده، بزرگ شده و برخی از حوزههای معارفی دیگر را اشغال کرده است. جامعه‌شناسی منابع متعددی برای تحول و بازآفرینی خود داشته که در این زمینه به هیچ وجه معطل فلسفه نبوده است.
آزاد ارمکی بیان کرد: ما به اندازه امکاناتی که داشتیم، تا حدودی توانسته‌ایم گفتمان آسیب‌شناسانه را مطرح کنیم. در حد متوسط اگر بنگریم، امیدواریم جامعه‌شناسی 1401 بتواند به سیاست‌گذاران و نیز حل مشکلات اجتماعی کمک کند. امروز جامعه‌شناسان در حال کمک هستند تا بسیاری از معضلات از دستور کار خارج شوند.
وی تصریح کرد: جامعه ایرانی جامعه درهم شده متراکم شده بوده و دچار تراکم آسیب‌ها شده است. جامعه ما جامعه خوبی است؛ چراکه مسائل آن بیرون زده و اینجا است که شجاعت مردان تصمیم‌گیر خود را در حل این مسائل نشان می‌دهد. جامعه‌شناسان باید به جای مسائل خرد و ریز، چند موضوع اساسی را انتخاب کرده و پروژه‌های جامعه‌شناسی را در حد کلان به سرانجام برساند.
در ادامه، علیرضا شجاعی زند، دانشیار گروه جامعه‌شناسی دانشگاه تربیت مدرس در رابطه با نقش جامعه‌شناسی در مورد حل معضلات اجتماعی اظهار کرد: امروز جامعه‌شناسی کشور به این درک رسیده است که بتواند به معضلات اجتماعی مانند طلاق ورود کرده و به تبیین درستی از این معضلات بپردازد.
وی تصریح کرد: البته مسئله کارآمدی جامعه‌شناسی در رابطه با معضلات اجتماعی مسئله بسیار مهمی است که باید به آن به صورت دقیق و تحلیلی پرداخته شود؛ زیرا به همین سادگی نیست که بگوییم جامعه‌شناسی کشور، کارآمدی بسیار خوبی داشته است.
شجاعی زند بیان کرد: جامعه شناسی مانند بسیای از علوم دیگر، کلی و یکپارچه نیست. جامعه‌شناسی، گستره وسیعی دارد که هر کدام تحلیل‌های متفاوتی برای موضوعات مختلف داشته‌اند. البته جامعه‌شناسی هنوز به این مرحله نرسیده است تا مسائل خود را از زاویه دید واقعیات اجتماعی ایران ببیند. ما با این واقعیت مواجه هستیم که در جامعه‌شناسی گاهی نگاه نظریه محور وجود دارد؛ درصورتیکه جامعه‌شناسی باید به سمت نگاه مسئله‌محور برود تا وارد بحث کارآمدی خود شود.
دانشیار گروه جامعه‌شناسی دانشگاه تربیت مدرس اظهار کرد: برای کشف مسئله باید دو وجه آسیبی و امکانات واقعیت در مورد آن مسئله را مشاهده کرد. جامعه‌شناسی در این زمینه کمتر سراغ داشته‌های جامعه ایرانی رفته است. جامعه‌شناسی زمانی که در سطح مسائل وارد اجرا شود، به سمت آسیب‌ها رفته است که باید در این زمینه به سمت موضوع حل مسائل با استفاده از داشته‌های جامعه برود.
انتهای پیام
