ناظمی: سفرنامه‌ها منابع مهمی برای آشنایی با جایگاه شیعه هستند

نازیلا ناظمی، گردآورنده کتاب «سه روز به آخر دریا»؛ که سفرنامه‌ همسر عمادالملک به مکه و عتبات است در گفت‌وگو با ایکنا گفت: اصل این سفرنامه، نسخه خطی به خط خود همسر عمادالملک با نام شاهزاده خانم است. در آخرین صفحه سفرنامه، یادداشتی وجود دارد به قلم ابوالقاسم عمادالممالک پسر محمدباقرعمادالملک، همسر شاهزاده خانم به تاریخ 1317 هجری. در این یادداشت تاکید شده که این سفرنامه، روزنامه سفر حاجیه شاهزاده خانم به مکه معظمه و به قلم خودش است.

وی اضافه کرد: ظاهرا چون قرار بوده نسخه‌های بیشتری از سفرنامه موجود باشد در تاریخ ذیقعده 1317 هجری به دستور شاهزاده خانم کاتبی به نام میرزا محمدعلی الموسوی از روی دستخط شاهزاده خانم رونویسی می‌کند. بنابراین توجه داشته باشیم که تاریخ آغاز سفر 1303 هجری و تاریخ پایان آن یک سال بعد در 1304 هجری است و رونویسی از متن اصلی در 1317 هجری اتفاق افتاده است. نکته دیگر این است که در کتاب اسم کوچک شاهزاده خانم نوشته نشده احتمالا یا اصلا اسمش شاهزاده خانم بوده، یا به دلیل دیگری همه جا او را با اسم و لقب شاهزاده خانم می‌نامند.

ناظمی در بیان ویژگی‌های نگارنده این سفرنامه در عصر قاجار توضیح داد: شاهزاده خانم ضمن اینکه 15 ساله است، به نامزدی ناصرالدین شاه درمی‌آید، اما به دلایلی بعد از سه سال این نامزدی به هم می‌خورد و شاه به‌ دلیل اینکه به او لطفی کرده باشد، او را به عقد عماد‌الملک، حاکم طبس درمی‌آورد، که فردی ثروتمند و صاحب‌نفوذی بوده است. 

وی ادامه داد: شاهزاده خانم با سن کم ازدواج می‌کند و به سمت طبس می‌رود، منتهی همسر اول عمادالملک نبوده و همسر چندم او محسوب می‌شده اما خیلی مورد توجه قرار می‌گیرد. بعد از چند سال زندگی مشکلاتی برای او پیش می‌آید، لذا بعد از فوت  دو برادرش و مشکلات روحی مایل می‌شود که به سفر حج برود.

ناظمی با بیان اینکه در آن زمان نمی‌شد یک خانم تنها و بدون اذن همسر و بدون محارم به سفر به خصوص به حج برود اما شاهزاده خانم بعد از صحبت‌ها و تلاش بسیار اذن سفر را از همسر خود می‌گیرد و نهایتا 21 شعبان 1303 هجری قمری از طبس به سمت عتبات و سپس مکه حرکت می‌کند.

مولف کتاب «سه روز به آخر دریا» با اشاره به اینکه مسیر دور و دراز حجاز آن زمان برای مردان سخت بوده چه برسد برای یک خانم، اضافه کرد: که در آن زمان زائرین از دو راه می توانستند به حجاز برسند، راه دریا و راه جبل. برای عزیمت از راه دریا، زائرین پس از رسیدن به بغداد یا موصل یا سامرا با کشتی های کوچک خود را به بصره می رساندند. بعد با کشتی بزرگتر وارد خلیج فارس می‌شدند. برخی از کشتی‌ها که از خط ساحلی حرکت می‌کردند، توقفی در بوشهر داشتند و پس از آن وارد اقیانوس هند شده با دور زدن شبه جزیره عربستان و عبور از تنگه باب المندب خود را به بندر جده می‌رسانند. از اینجا بار دیگر سوار بر کجاوه شده به مکه و مدینه می‌رفتند.

این نویسنده ادامه داد: راه دوم، مسير جبل بود که به نام درب زبیده هم معروف بود، از كوفه در جنوب عراق آغاز و از نجد می‌گذشت. این راه کوتاهتر اما پر خطر بود و زائرین با مشکلاتی مانند كم‌آبی و راهزنان روبرو می شدند. این مسیرها که طی کردن آنها حتی برای مردان قوی بنیه سخت و طاقت فرسا بود، همان خط سیری بود که شاهزاده خانم و همراهانش می بایست از آنها عبور می کردند. یعنی سفر شاهزاده خانم موقع رفتن با کشتی و در راه بازگشت از مسیر جبل اتفاق می‌افتد. شاهزاده خانم ماجراهای طی سفر مانند ازدحام مسافران و به‌گل‌نشستن‌های مکرر کشتی و بدتر از همه مرگ‌و‌میر زائرین و انداخته شدن اجساد به دریا تا حمله راهزنان به کاروان در راه جبل، بسیار دقیق توصیف می‌کند. استفاده درست و به موقع مولف از شعر، ضرب المثل و طنز و ذکر وقایع تاریخی با نثری ساده و روان را باید از جمله دلایل جذابیت سفرنامه دانست.

ناظمی در بیان ویژگی‌های «سه روز به آخر دریا» عنوان کرد: امتیازی که این سفرنامه نسبت به سفرنامه‌های حجی که مردها نوشته‌اند دارد این است که نویسنده این سفرنامه خیلی ریزبینی و ریزنگاری کرده است. به‌طور‌کلی شیوه نگارش سفرنامه‌های زنان این دوره بسیار خاص است. درواقع مانند یک گفت‌وگوی روزمره و عامیانه است که گاه با طنز و گاهی با ماجراهای غمگین همراه می‌شود و شاهزاده خانم چنان با مهارت داستان‌گویی می‌کند که مخاطبان را جذب خود می‌کند.

منبع آشنایی با اماکن و مراسماتی که دیگر نیست

مصحح سفرنامه «سه روز به آخر دریا» اضافه کرد: یکی از نکات جالب سفرنامه حاضر این است که در آن با مکان‌ها و مراسماتی آشنا می‌شویم که الان وجود ندارند.

ناظمی در بخش دیگر سخنان خود با اشاره به سفر حج شاهزاده قاجاری عنوان کرد: همان طور که اشاره شد، یک طرف مسیر سفر آن‌ها با کشتی بوده و شاهزاده خانم و همراهیانش مجبور بودند تمام وسایل سفر از لباس گرفته تا آذوقه، برنج، روغن،  گوشت و... را همراه خودشان ببرند و در کشتی خودشان پخت و پز می‌کردند. در همین سفر یک روز سماور چای برمی‌گردد و بخشی از بدن شاهزاده خانم می‌سوزد که همه این‌ها در سفرنامه روایت شده است. البته این خرده روایت‌ها داستان را جذاب و جالب می‌کند.

وی افزود: خیلی جالب است که در یک قسمت از همین سفرنامه شاهزاده خانم اقرار می‌کند که در اثر اتفاقاتی که برایش رخ داده، اعتقاداتش دچار تزلزل شده؛ این برای زن آن دوره که خانواده بسیار مقید و مذهبی داشته، خیلی جالب است که با این آزادی صحبت می‌کند. تقریبا با آزادی کلام از اعتقادات مذهبی‌اش دفاع می‌کند و می‌گوید به خدا و ائمه شک کرده بودم و در این سفر بار دیگر توانستم با توکل بر خدا به اعتقادات خود بازگردم.

این نویسنده و پژوهشگر تاریخ گفت: متاسفانه تصور ما همیشه از زنان دوره قاجار، زنانی بیسواد و خانه‌نشین است که هیچ سهمی به‌عنوان یک انسان مستقل نداشتند، اما در این سفرنامه‌ها با زنانی آشنا می‌شویم که علی‌رغم تمام محدودیت‌ها، توانسته‌اند از خود و زندگی‌شان بگویند و بنویسند.

استخراج اطلاعات مهم جغرافیایی و تاریخی از سفرنامه حج 

ناظمی در ادامه یک وجه مهم سفرنامه «سه روز به آخر دریا» را حاشیه‌نویسی‌های آن خواند و گفت: این حاشیه‌نویسی‌ها توسط پسر عمادالملک انجام شده، او اطلاعات کاملی از تمام مکان‌هایی را که در سفرنامه به آ‌ن‌ها اشاره شده را با ذکر مسافت و تاریخچه شهرها و ... ذکر کرده است. این اطلاعات می‌تواند برای جغرافیایی تاریخی بسیار مفید باشد.

گردآورنده سفرنامه «سه روز به آخر دریا» در پاسخ به چرایی پرداختن به این کتاب عنوان کرد: اولا که پیدا کردن این کتاب خیلی اتفاقی بود زیرا بیشتر سفرنامه‌های عتبات و حج اعم از سفرنامه مردان و زنان را رسول جعفریان کار کرده است. ما سفرنامه زنان که نوشته خودشان باشد خیلی کم داریم. من خیلی اتفاقی در کتابخانه ملی این سفرنامه را پیدا کردم که آنجا به اسم کاتبش ثبت شده بود، نه به اسم شاهزاده خانم.

ناظمی در بیان اهمیت این سفرنامه حج در زمینه تاریخ و تمدن اسلامی اظهار کرد: شاهزاده خانم در کتاب از مراسم و مناسکی صحبت می‌کندکه امروز دیگر نیستند، مطالعه این مراسم دلایل برگزاری و تعطیلی امروز آن‌ها از لحاظ تاریخی بسیار مهم است. همچنین وقتی از برخورد کاروان با راهزنان در خاک عراق می‌نویسد در واقع به یک مساله مهم تاریخی اشاره می‌کند و آن سخت‌گیری‌های دولت عثمانی و تعرض راهزنان به شیعیان بود. بیشتر مشکل ایران با عثمان‌ها در زمان قاجار همین مشکل راهزنان بود که از سوی عثمانی توجه خاصی به جلوگیری از آن‌ها نمی‌شد. قابل ذکر است که در آن زمان عراق تحت تصرف عثمانی بود.

منابع مهمی برای آشنایی با جایگاه شیعه هستند

ناظمی عنوان کتاب را برگرفته از یکی از گفته‌های خود شاهزاده خانم در کتاب خواند و گفت: زمانی که شاهزاده خانم در کشتی و نزدیک به ساحل هستند، عنوان «سه‌ روز به آخر دریا» را بیان می‌کند. در واقع عنوان کتاب را از کلام خود نویسنده بیرون کشیدیم.

این نویسنده و پژوهشگر تاریخ در پایان گفت: همانطور که گفتم علاوه‌بر وجه ادبی، می‌توان سفرنامه‌ها را به‌‌عنوان منابع مستند تاریخی و مهم‌تر از آن آشنایی با جایگاه مذهب شیعه در آن زمان در کشورهای همجوار و مسلمان به شمار آورد.

همچنین، کتاب «سه روز به آخر دریا: سفرنامه شاهزاده خانم قاجاری» به کوشش نازیلا ناظمی از سوی نشر اطراف منتشر شده است.