فعالیت تنها 50 مؤلف مسلمان در تدوین دایرة‌المعارف قرآن لایدن

به گزارش ایکنا، حجت‌الاسلام والمسلمین علی خراسانی، عضو هیئت علمی پژوهشکده فرهنگ و معارف قرآن کریم، 22 تیرماه در نشست علمی «نقد و بررسی دایرة المعارف قرآنی لایدن(هلند) در موضوع وحیانیت قرآن»، گفت: هزار مقاله در مجموعه شش جلدی این دایرة‌المعارف آمده و ده‌ها مؤلف و خاورشناس در تألیف آن نقش داشته‌اند.

وی ادامه داد: این دایرة‌المعارف در انتشارات بریل در لایدن چاپ شده است، جایی که قبلا هم دایرة‌المعارف اسلام در آن چاپ شده بود و این آغازی بر نهضت دایرة‌المعارف‌نویسی در جهان اسلام شد.

حجت‌الاسلام خراسانی با بیان اینکه این انتظار وجود داشت با توجه به کارهای پیشینی که این انتشارات انجام داده است، این دایرة‌المعارف هم جای خود را باز کند، گفت: مدتی است بحث ترجمه آن به زبان فارسی مطرح و تا جلد چهارم هم چاپ شده است.

فعالیت 50 مؤلف مسلمان در تدوین دایرةالمعارف قرآن لایدن

عضو هیئت علمی پژوهشکده فرهنگ و معارف قرآن کریم، اضافه کرد: نویسندگان مجموعه مقالات این دایرةالمعارف، 287 نفرند که حدود 50 نفر آن‌ها مسلمان هستند و طبیعتا اصل وحیانیت قرآن را قبول دارند و در مطالبشان منعکس است ولی سوگمندانه باید گفت مطالب و مقالات اصلی به این مؤلفان واسپاری نشده و به یهودیان و مسیحیان واگذار شده است. طبیعتا آن‌ها وحیانیت قرآن را قبول نداشته‌اند زیرا اگر آن را پذیرفته بودند، مانند بسیاری از خاورشناسان دیگر باید مسلمان می‌شدند و پیامبری پیامبر(ص) را می‌پذیرفتند.

وی تصریح کرد: سیاست حاکم بر کل مقالات این دانشنامه نفی وحیانیت قرآن بوده است و چون این سیاست را دنبال کرده‌اند، بر چند موضوع مانند نبوغ پیامبر(ص) تأکید داشته‌اند: اینکه ایشان از حیث‌های مختلف اجتماعی، سیاسی و ... نبوغ داشته و تفکرات خود را به نام دین عرضه کرده و در مواردی تأکید شده که معارف قرآن از یهودیت و مسیحیت و دیگر ادیان گرفته شده، همچنین پیامبر پیرایشی از فرهنگ جاهلی داشته و آن را به عنوان اسلام عرضه کرده است.

عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی ادامه داد: در مقاله ارتداد آمده است که «کاملا منطقی است انواع و اقسام واکنش‌های قرآن در برابر ارتداد از اغماض گرفته تا تنبیه خشمگینانه، انعکاسی از شرایط متغیری باشد که قرآن در استمرار رسالت خویش با آن مواجه بود. در مراحل اولیه پیامبر(ص) قدرت کاملی در برخورد با مرتدان نداشت، بنابراین نگرش ملایم‌تری را اتخاذ کرد ولی با افزایش قدرت دین جدید، نگرش مزبور به نگرشی راسخ و تهدیدآمیز بدل شد».

وی ادامه داد: نمونه دیگر در مقاله رمضان آمده است و  تشریع روزه را مستند به پیامبر(ص) کرده و می‌گوید: «گویی آن حضرت از روی استحسان و اصلاح‌گری برای پیروانش خود رأساً اقدام به تشریع روزه کرده است، هنگام ورود پیامبر(ص) به مدینه یهودیان مدینه، کفاره گناهان را با انجام مناسک دقیق طاقت‌فرسا یعنی روزه‌داری تمام شبانه‌روز و مناسک عبادی دیگر جشن می‌گرفتند. این امر توجه مسلمانان تازه وارد به مدینه را جلب کرد و چون از یهودیان درباره معنای این مراسم پرسیدند آن‌ها به رهایی بنی‌اسرائیل از دست فرعون اشاره کردند. این سبب‌شناسی موسوی باید برای تازه مسلمانان مهم بوده باشد زیرا دین خود را استمرار سنت موسوی می‌دانستند و از محمد نقل شده که ما از آن‌ها به موسی محق‌تر هستیم و روزه را بر پیروان خویش واجب کرده است». اینکه تشریع روزه را به پیامبر نسبت داده است نشانه رویکرد این دایرةالمعارف در زیرسؤال بردن وحیانیت قرآن و دین اسلام است.

انتساب برخی محتواهای نامناسب به قرآن در دایرة‌المعارف لایدن

حجت‌الاسلام خراسانی بیان کرد: در مقاله ستاره و سیاره آمده است که «دور از انتظار نیست که دانش آن زمان درباره پدیده‌های آسمانی در جزیرةالعرب بر اشارات قرآن به این پدیده‌ها تأثیر گذاشته است، عرب‌های باستان پیش از تماس با ایرانیان و یونانیان، طی قرن‌ها، دانش عامیانه خود را پرورانده بودند ...». این بحث را به گونه‌ای مطرح می‌کنند که قرآن، اطلاعات عرب جاهلی را مورد استفاده قرار داده است. همچنین در مقاله ازدواج موقت آمده «متعه یا ازدواج موقت به لحاظ لغوی، برای لذت‌بردن و برگرفته از سنتی است که قبل از اسلام در عربستان وجود داشته و در میان شیعیان دوازده امامی که عمدتاً در ایران هستند، مشروع باقی مانده است».

وی اضافه کرد: در مقاله جن آمده است: «...قرآن به این نتیجه رسیده که در موضوع جنیان که تصویر بسیار نیرومندی در تخیل بسیاری از مردم و باورهای آن‌ها ایجاد کرده است، کنار بیاید و آن‌ها را زیر سلطه خداوند دربیاورد؛ به همین دلیل برخی آیات قرآن به نحوه نگرش عرب‌ها و روابطشان با جنیان مربوط است» که اشاره به سوره جن دارد و آن را متأثر از فرهنگ عصر نزول می‌داند. یا در مقاله فقه و قرآن آورده است که «می‌توان تأکید نمود به استثنای مواردی که احتمالا بر مبنای حقوقی و فقهی قرآن است. در بقیه موارد، پیامبر(ص) عموما آداب و رسوم عرب قبل از اسلام را دنبال کرد و عرف قبل از اسلام عمده عرف بعد از اسلام را تشکیل داد و فقه و قانون‌گذاری قرآنی چیزی بیشتر از مکمل و متمم نخواهد بود ... .

این پژوهشگر اضافه کرد: درباره اخذ قرآن از کتاب مقدس و کتب آسمانی دیگر هم نمونه‌ای وجود دارد که در مقاله حورالعین آورده است: این واژه وام گرفته از آموزه زرتشتی درباره کردار نیک است. همچنین در بحث روزه باز آورده که روزه در سه مرحله تشریع شده است که روزه ماه رمضان، سومین مرحله است، مرحله نخست مرحله‌ای است که زمینه‌ساز آن آیه 183 سوره بقره است. در احادیث آمده که وقتی محمد(ص) به مدینه وارد شد، یهودیان را دید و این واقعه با روز فدیه همزمان شد که یهودیان از غروب آفتاب این روز تا روز بعد روزه می‌گیرند و وقتی از دلیل روزه پرسید ...، سپس پیامبر(ص) دستور داد مسلمانان هم روزه بگیرند.

نگاه منصفانه‌تر دایرةالمعارف قرآن لایدن نسبت به سایر دایرةالمعارف‌ها

وی بیان کرد: اگر این مقالات را با کارهای قبلی خاورشناسان مقایسه کنیم، انصافاً تفاوت زیادی با هم دارند، در کارهای قبلی، با صراحت بیان شده که دنباله بهانه برای نفی وحیانیت قرآن بوده‌اند ولی در این مجموعه ضمن دنبال کردن این خط با نرمی و زبانی لین و البته در قالب برخی مقالات اهداف خود را پیاده کرده‌اند. بنابراین لحن نرم از جمله ویژگی‌های مثبت این مجموعه است که به صراحت وحیانیت قرآن را نفی نکرده است. 

عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی اضافه کرد: در خیلی از مقالات، نویسندگان با رعایت اصل بی طرفی، همه مباحث را مطرح کرده‌اند و چه بسا اگر یک مسلمان هم می‌خواست گزارشی بدهد با همین مقالات شبیه می‌شد، همچنین نکته دیگر در این عرصه، آن است که 20 درصد محققان، مسلمان هستند و آن‌ها هم توانسته‌اند در تدوین مقالات نقش داشته باشند، گرچه جزء مقالات اساسی در این مجموعه نبوده است.

وی بیان کرد: در آثار قبلی، مقالات شیعه را کم می‌بینیم ولی  در این دایرةالمعارف به آثار شیعه مانند المیزان و مجمع البیان و ... استناد شده است و این هم از نقاط مثبت این مجموعه است. البته نقدهایی هم بر این اثر وارد است که شاید مهم‌ترین آن، این باشد که چون موضوع اصلی، قرآنی است، تعداد مؤلفان مسلمان باید بیشتر مورد استفاده قرار می‌گرفت که الان 20 درصد است.

حجت‌الاسلام خراسانی ادامه داد: در برخی مقالات تأکید بیشتری بر منابع اهل سنت شده و از شیعه کمتر استفاده شده است و این هم شاید به این دلیل است که اهل سنت در ترجمه آثارشان به زبان‌های دیگر از ما موفق‌تر عمل کرده‌اند؛ ضمن اینکه حضور مسلمانان سنی‌نشین از شرق آسیا و آفریقا در کشورهای اروپایی بیشتر از شیعیان است که باید این خلأ را هم پر کنیم.

وی اضافه کرد: موضوع دیگر اینکه مقالات مهم و اساسی مرتبط با جمع و نزول قرآن و ... به مؤلفان مسلمان واگذار نشده است و این نقد هم وارد است و سبب شده تا عمده مقالات با پیش فرض وحیانی نبودن قرآن نوشته شود. رجوع به اخبار شاذ و سست در منابع اهل سنت و شیعه هم از دیگر نقاط ضعف دایرةالمعارف قرآنی لایدن است.

عضو هیئت علمی پژوهشگاه فرهنگ و معارف قرآن تصریح کرد: نقطه ضعف عمده بانیان این دایرةالمعارف، آن است که به این نکته توجه نکرده‌اند که ممکن است ادیان الهی نقاط مشترک قابل توجهی داشته باشند.همچنین در بحث عرف و رسوم جاهلی به این نکته توجه نشده که بسیاری از آداب جاهلی، برگرفته از فرهنگ پیروان ادیان ابراهیمی است. در بحث نبوغ پیامبر(ص) و سر و سامان دادن به تفکرات مسیحی و یهودی هم به بحث امی بودن پیامبر(ص) توجه نشده است.

پیشنهاد همکاری حوزه قم در نوشتن ویرایش جدید مقالات دایرةالمعارف قرآن لایدن

وی اظهار کرد: مدیران حوزه در دیداری که از لایدن داشته‌اند، نقل می‌کنند که آن‌ها گفته‌اند شما حتی اگر کتاب‌هایی را به زبان فارسی بنویسید، ما حاضر به چاپ هستیم. لذا پیشنهاد بنده این است که با توجه به اینکه این دایرةالمعارف ترجمه شده و ترجمه آن بدون نقد است، طرحی ارائه شود و نسبت به موضوعات اصولی که لازم است، نقدی انجام شود و در مجامع علمی مورد بحث قرار بگیرد و حتی بتوانیم نقد را هم در انتشارات مزبور چاپ کنیم.

عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی اظهار کرد: پیشنهاد دیگر اینکه دایرةالمعارف‌ها ویرایشات مختلفی دارند و این دایرةالمعارف هم استثنا نیست لذا اگر با رایزنی از سوی پژوهشکده معارف قرآن بتوانیم در ویرایش دوم این مجموعه مقالات نقش داشته باشیم، کار مهمی صورت خواهد گرفت و قدم متفاوتی از گام‌های قبلی است و می‌تواند همکاری مناسبی را فراهم کند.