شفافیت؛ رمز حکمرانی مطلوب در امور قرآنی
یکی از مؤلفه‌های زیرساختی و راه‌حل اصلی عمده مشکلات مهم کشور در امور قرآنی تحقق «شفافیت» و مفاهیم مرتبط با آن، نظیر مشارکت و نظارت همگانی، مدیریت تعارض منافع، داده باز و دسترسی آزاد به اطلاعات، مسئولیت‌پذیری و پاسخگویی با رویکرد ارتقای کارآمدی و پیشگیری از فساد است؛ انتظار عمومی از شورای توسعه فرهنگ قرآنی به عنوان نهاد عالی سیاست‌گذاری و نظارت این است که برای این مهم تدبیر و چاره‌اندیشی کند.
علیرضا شعبانی‌فر، از فعالان حوزه قرآن و کارشناس فرهنگی شورای عالی انقلاب فرهنگی در یادداشتی که در اختیار ایکنا قرار داده به موضوع شفافیت در امور قرآنی و بایسته‌های این موضوع در امور قرآنی کشور پرداخته است.
مشروح این یادداشت در ادامه آمده است:
حکمرانی خوب و مطلوب نظریه‌ای است که در سال‌های اخیر مورد توجه محققان علوم اجتماعی قرار گرفته و ضعف در به‌کارگیری اصول آن از جمله شفافیت، پاسخگویی، مشارکت مردمی، وفاق عمومی، عدالت، اثر بخشی و کارایی و مسئولیت‌پذیری از موانع توسعه کشورها عنوان شده است. در کشور عزیز ما ایران در حکمرانی امور فرهنگی به‌ویژه امور قرآنی نیز برخی از این اصول مانند «شفافیت» کمتر مورد توجه قرار گرفته که این مقاله در صدد است به مناسب برگزاری اولین همایش ملی ارتقای شفافیت، به بررسی و تبیین برخی ابعاد و ضرورت‌های این مسئله در امور قرآنی بپردازد.
تعریف مفهوم شفافیت
شفافیت به معنای اعطای حق اطلاعاتی مردم به آنها از سوی حاکمیت است، به عبارت دیگر ارائه اطلاعات مناسب در زمان مناسب، با کیفیت مناسب به افراد مناسب شفافیت اطلاق شده است. شفافیت سازمانی به معنی آشکار بودن مبنای تصمیم‌های حاکمیتی و سازوکارهای حاکم بر توزیع قدرت و ثروت است. شفافیت در این نگاه یعنی آزاد گذاشتن جریان اطلاعات و ایجاد قابلیت دسترسی به آن برای همه کسانی که به انحای گوناگون با تصمیم‌ها در ارتباط هستند.
از نظر مقام معظم رهبری معنای شفافیت این است که مسئول در جمهوری اسلامی عملکرد خودش را به طور واضح در اختیار مردم قرار دهد و همه مسئولان حتی رهبری پاسخگوی کار، تصمیم و سخن خود باشند. ایشان پاسخگویی را یک حقیقت اسلامی بر شمرده است.
در منابع دینی نیز بی‌پردگی جز در امور جنگی میان زمامداران و مردم از ویژگی‌های حکومت عدل دانسته شده است. امیرالمؤمنین علی (ع) یکی از حق مردم بر والیان را عدم پنهان‌کاری بر شمرده و فرموده است: «وَ إنَّ لَكُم عِندِی ألّا أحتَجِزَ دُونَكُم سِرّاً إلا فِی حَربٍ: جز اسرار جنگى هیچ رازى را از شما پنهان ندارم».
اهمیت و ضرورت شفافیت
شفافیت، به عنوان ابزار پاسخگویی مقامات، مانع فساد و از عوامل پیشرفت و توسعه است. شفاف‌سازی قوانین و تقویت و توسعه چارچوب‌های حقوقی و اخلاقی حاکم عاملی مؤثر در جلوگیری از فساد و افزایش اعتماد عمومی به نظام حقوقی است. فساد اداری در همه کشورها وجود دارد؛ لیکن نوع، شکل، میزان و گستردگی آن و همچنین روش‌ها و راهبردهای مواجهه با آن متفاوت است. برای ایجاد نظام پاسخگو و شفاف باید اصلاحاتی در نظام دولت‌ها اتفاق بیفتد. در مسائل اجتماعی و سیاسی حاکمیتی نیز همیشه پاشنه آشیل بسیاری از بحران‌ها بوده است. به طوری که مثلاً در موضوع گرانی بنزین در آبان 98، اختلاس‌ها و ویژه‌خواری‌ها، انکار حقیقت در ماجرای انهدام هواپیمای اوکراینی در سه روز اول حادثه، لاپوشانی‌های حقایق در رسانه‌ها که منجر به سوق دادن افراد به رسانه‌های معاند برای دستیابی به اخبار می‌شود و حتی موضوع بازداشت خانم امینی توسط گشت ارشاد شفاف‌سازی می‌توانسته مانع از بروز اعتراض شده یا دست کم به عنوان عامل کاهنده احساسات مردمی عمل کند.
حدود و ثغور شفافیت
شفافیت در دنیا همیشه استثنا دارد که شامل مواردی مانند حریم خصوصی افراد، مباحث امنیتی و اسرار تجاری، اسرار دولتی، حمایت از سلامتی و موارد مخلّ امنیت و آسایش عمومی می‌شود. لیکن در حال حاضر ظرفیت خالی برای تحقق شفافیت در امور قرآنی بسیار زیاد است.
قانون انتشار و دسترسی آزاد به اطلاعات
قانون انتشار و دسترسی آزاد به اطلاعات که در سال 1388 تصویب شده حق دسترسی هر شخص ایرانی به اطلاعات عمومی را به رسمیت شناخته و دستگاه‌ها و نهادهای عمومی را مکلف کرده تا اطلاعات موضوع این قانون را در حداقل زمان ممکن و بدون تبعیض در دسترس مردم قرار دهند. در این قانون تصریح شده اطلاعاتی که متضمن حق و تکلیف برای مردم است باید علاوه بر موارد قانونی موجود از طریق انتشار و اعلان عمومی و رسانه‌های همگانی به آگاهی مردم برسد. طبق قانون دستگاه‌ها نمی‌توانند از متقاضی دسترسی به اطلاعات هیچ گونه دلیل یا توجیهی جهت تقاضای او مطالبه کنند و در سریع‌ترین زمان ممکن پاسخ دهند. طبق قانون، ممانعت از دسترسی به اطلاعات برخلاف مقررات این قانون و هر فعل یا ترک فعل مخالف آن جرم تلقی شده و مرتکبین به جزای نقدی محکوم خواهند شد.
آیین‌نامه‌های اجرای این قانون بنا به پیشنهاد کمیسیون انتشار و دسترسی آزاد به اطلاعات که مسئولیت آن بر عهده وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی است به تصویب هیأت وزیران رسیده و هم‌اکنون سامانه‌ای برای راهبری این قانون طراحی شده است.
شفافیت در تصمیم‌گیری‌های امور قرآنی
دبیرخانه شورای توسعه فرهنگ قرآنی طی سنوات اخیر گام‌های مؤثری برای ترویج شفافیت در تصمیم‌گیری برداشته است که اهمّ آنها عبارتند از اعلام عمومی تقویم جلسات شورا و مجمع مشورتی در سال، اعلام دستور جلسات به صورت عمومی در رسانه‌ها، ارائه بسیاری از محتواها و پیش‌نویس دستور جلسات، اطلاع‌رسانی عمومی وضعیت حضور و غیاب هر یک از اعضای جلسات شورا و مجمع و ...
اساسی‌ترین اقدام شفافیت‌زا در دو سال اخیر بعد از بروز بحران کرونا اتفاق افتاد و آن برگزاری علنی و برخط جلسات شورا و مجمع مشورتی شوراست که در نوع خود بی‌سابقه بود. لذا این امکان وجود داشت تا همگان همانند جلسات مجلس شورای اسلامی مشروح مذاکرات را به طور کامل استماع کنند. این حرکت مبارک می‌تواند با ارائه متن مذاکرات افراد در شورا و مجمع در سامانه‌های عمومی تکمیل شود.
یکی دیگر از فعالیت‌های شفافیت‌گرای دبیرخانه طی دهه اخیر مصاحبه و اطلاع‌رسانی عملکرد به خبرگزاری‌ها و رسانه ملی به صورت مستمر بوده است. کمیسیون‌های تخصصی شورا تا کنون همین سطح از شفافیت در خصوص جلسات و نیز اطلاع‌رسانی و پاسخگویی به رسانه‌ها را نیز احراز نکرده‌اند. خبرنگاران نوعاً از امتناع برخی دبیران از مصاحبه و پاسخگویی شکوه داشته و دارند.
یکی دیگر از رویدادهای مثبت که نشأت‌گرفته از دغدغه کارشناسان دبیرخانه برای افزایش شفافیت بود به تغییر سازوکار انتخاب صاحب‌نظران حقیقی امور قرآنی عضو شورا در سال گذشته بر می‌گردد. قبلاً به صورت بسته افرادی در شورا به پیشنهاد دستگاه‌ها مطرح و انتخاب می‌شدند. لیکن طی مصوبه جدید همه افراد متقاضی در صورت احراز شاخص‌های تعیین‌شده می‌توانند در سامانه‌ای ثبت نام کنند. البته مراحل بعدی بررسی صلاحیت-ها و معرفی افراد واجد شرایط به شورا به دلیل اینکه هنوز این ظرفیت به صورت کامل فراهم نشده به اطلاع عموم نرسید.
در زمینه شفافیت مالی در زمینه اعتبارات اجرای منشور توسعه فرهنگ قرآنی نیز در سال‌های 92 و 93 و چند سال دیگر جدول توزیع اعتبارات اطلاع‌رسانی عمومی شد. لیکن هنوز وضعیت دستگاه‌ها در هزینه اعتبارات به صورت شفاف به اطلاع عموم نرسیده است.
عدم شفافیت در بسیاری از فعالیت‌های قرآنی
از نتایج مطالعات و پژوهش‌ها در خصوص وضعیت ساختارها و تشکیلات امور قرآنی این است که: تصمیم‌گیری در حوزه امور قرآنی در كشور مبتنی گاها بر سلایق شخصی مدیران و كارشناسان است و به دلیل ضعف مدیریت از امكانات و منابعی كه در اختیار سازمان‌ها و نهادهای دولتی فعال در امور قرآنی قرار می‌گیرد به نحو مطلوب استفاده نمی‌شود. این دو مسئله مانع جدی برای شفافیت در بسیار از فعالیت‌های قرآنی تلقی می‌شوند. به برخی از نمونه‌ها ذیلاً اشاره می‌شود.
انتصاب مدیران غیرحرفه‌ای و غیرمتخصص در امور قرآنی از تبعات عدم شفافیت در امور قرآنی است.
میزان اعتبارات دستگاه‌ها از محل منشور و نحوه هزینه آنها، هزینه‌های مربوط به نمایشگاه قرآن و مشارکت و پشتیبان‌های مالی نمایشگاه، اهداف و دستاوردهای سفرهای خارجی مدیران دولتی، درآمدها و محل هزینه موقوفات قرآنی، مؤسسات معین مالی، اعزام قاریان و مبلغان به خارج از کشور، عملکرد قرآنی دستگاه‌ها و نهادهای دولتی، عمومی و مردمی و بسیاری دیگر از موضوعات است که مطالبه عمومی برای شفاف‌سازی در خصوص آنها از گذشته مطرح بوده و هنوز نیز مطرح است.
حرف آخر
یکی از مؤلفه‌های زیرساختی و راه‌حل اصلی عمده مشکلات مهم کشور در امور قرآنی تحقق «شفافیت» و مفاهیم مرتبط با آن، نظیر مشارکت و نظارت همگانی، مدیریت تعارض منافع، داده باز و دسترسی آزاد به اطلاعات، مسئولیت‌پذیری و پاسخگویی با رویکرد ارتقای کارآمدی و پیشگیری از فساد است.
انتظار عمومی از شورای توسعه فرهنگ قرآنی به عنوان نهاد عالی سیاست‌گذاری و نظارت این است که برای این مهم تدبیر و چاره‌اندیشی کند. تصویب ضوابط و قواعد یا ایجاد انجمن‌ها و مؤسسات دیده‌بان شفافیت در حوزه‌ها و بخش‌های مختلف فعالیت قرآنی از جمله راهکارهایی است که می‌تواند مورد توجه قرار گیرد.
شفافیت مانند روشنای آفتاب همه تاریکی‌ها را از بین می‌برد و حقیقت را آشکار می‌کند. حقیقت نیز بر سر باطل می‌کوبد و آن را از بین می‌برد. به قول بیهقی پیش آفتاب ذره کجا برآید؟ ذرات باطل و فساد را زهره و یارای عرض اندام نخواهد بود.
الغرض همان‌طور که حضرت حق جلّ و علا «عالم الغیب و الشهاده» است مردم حق دارند کرده‌های پنهان نظام حکمرانی مگر موارد معدودی بر ایشان آشکار شود.
آن آشکار صنعت پنهانم آرزوست.
انتهای پیام
