قانونمندی اجتماعی تعارضی با اختیار ندارد

به گزارش خبرنگار ایکنا؛ وبینار علمی «سنت‌های اجتماعی از منظر قرآن کریم و کارکرد آن در جامعه‌پروری» عصر دوشنبه ۲۴ بهمن با سخنرانی نیکو دیالمه، دانشیار گروه معارف اسلامی و علوم تربیتی به همت دپارتمان زنان دانشگاه بین‌المللی اهل‌بیت(ع) و همکاری پردیس خواهران دانشگاه امام صادق(ع) برگزار شد.

 

نیکو دیالمه در این نشست با اشاره به ضرورت بحث سنت‌های اجتماعی گفت: یکی از بحث‌های بنیادین در قرآن کریم، موضوع سنت‌های اجتماعی است و مسیر تاریخ بشر فراز و نشیب‌های بسیاری دارد و قرآن از این مسائل خبر داده؛ البته این بحث بسیار مغفول مانده است.

 

وی افزود: از دیدگاه قرآن، جهان هستی، هدفمند و قانونمند است و آیات بسیاری بر این دو ویژگی تأکید شده است. از جمله در آیات ۳۸ و ۳۹ سوره دخان و آیه ۱۱۵ سوره مؤمنون بر هدفمندی جهان هستی اشاره شده است. در این آیات، واژه «حسب» در قرآن کریم که ما آن را گمان یا ظن ترجمه می‌کنیم، می‌توانید در هر جایی که به همین معنی بیان شده است، تصورات و اندیشه‌های بشری را قرار دهید؛ چراکه یکی از رسالت‌های قرآن پندارزدایی است، یعنی پندار‌های بشری را طرح و تحلیل و سپس موارد خطا را اصلاح می‌کند.

 

دیالمه ادامه داد: علاوه بر هدفمندی در قرآن صراحتاً به قانونمندی خلقت نیز در آیه ۵ سوره «الرحمن» اشاره کرد که خلقت تحت قوانینی است که ما از آن به عنوان قوانین طبیعی یاد می‌کنیم و آنچه در آیه ۴۹ سوره قمر آمده است، تقدیر و قَدَر اشاره به اندازه‌مندی مخلوقات دارد. در سوره «یس» در آیات ۳۸ تا ۴۰ نیز به همین موضوع اشاره شده است؛ بنابراین مسئله قانونمندی طبیعی چیزی است که بسیاری از آیات قرآن به آن اشاره شده است.

 

 وی با اشاره به قوانین موجود در جامعه بشری تصریح کرد: اینکه جهان طبیعت قانونمند است و دانشمندان به سمت کشف این قوانین می‌روند تا حدی برای ما روشن است و خداوند آن‌ها را در عالم طبیعت قرار داده است، اما نکته مغفول این است که درست مانند جهان طبیعت، جامعه بشری نیز دارای قوانینی است که قرآن از آن‌ها با عنوان «سنت الله» یاد شده است و در موضوع قوانین اجتماعی به واژه سنت الله اشاره شده است که برخی، از آن به سنت‌های اجتماعی و یا سنت‌های تاریخی و یا سنت‌های الهی تعبیر کرده‌اند که در مجموع همه آن‌ها قوانین حاکم بر اجتماع بشری است که «سنت» در لغت به معنی روش و سیره است و در اصطلاح قرآنی، قوانین الهی حاکم بر زندگی انسان‌هاست.

 

 

این مدرس دانشگاه در ادامه گفت: فعل همیشگی و پیوسته خداوند در برخورد با امت‌ها و نسل‌های اجتماعی در قرآن به «سنت الله» یاد می‌شود که به شکل اعجازگونه از قانونمندی جوامع بشری پرده برداشته و در برخی از آیات دقیقاً کلمه سنت الله آمده است و در برخی آیات این عبارت نیامده است، اما از یک قانونمندی اجتماع سخن گفته است و اعجاز آن از این باب است که وقتی قرآن اشاراتی به قوانین اجتماعی دارد، این قوانین هم وجهی از اعجاز قرآن است و البته قرآن بسیار گسترده‌تر از قوانین طبیعی به آن‌ها اشاره کرده است. دلیلش هم این است که قرآن، اساساً کتاب هدایت و راهبری انسان به سمت مقصود و سعادت است.

 

وی یادآور شد: اگر انسان در یک مجموعه‌ای زندگی می‌کند، اما قوانین حاکم بر آن را نمی‌داند، روشن است که چقدر ممکن است آسیب ببیند. مثلاً فرض کنید در دانشگاهی تحصیل می‌کنید، اما از قوانین حاکم بر دانشگاه مطلع نباشید؛ طبیعی است که در خسران خواهید بود.

 

دیالمه تصریح کرد: خداوند در آیه ۱۱ سوره «رعد» می‌فرماید؛ «إِنَّ اللَّهَ لَا یُغَیِّرُ مَا بِقَوْمٍ حَتَّىٰ یُغَیِّرُوا مَا بِأَنْفُسِهِمْ». در واقع خداوند وضعیت هیچ قومی را تغییر نمی‌دهد، مگر اینکه آن‌ها خودشان را تغییر دهند. در این آیه صحبت از اجتماع و تغییراتی است که در آن به وجود می‌آید و شرط تغییر اجتماعی را تغییر «مَا بِأَنْفُسِهِمْ» می‌داند که ارزش‌ها، کنش‌ها و باور‌هایی است که قرآن به معیارمندی فرهنگ عمومی اشاره دارد. یعنی حال و روز یک جامعه تغییر نمی‌کند مگر اینکه فرهنگ عمومی یعنی ارزش‌ها، معیارمندی و باور‌های حاکم بر جامعه تغییر کند؛ بنابراین در این صورت اراده الهی هم بر آثار این حرکت قرار خواهد گرفت. آیه ۸۵ سوره «غافر» هم قانونی را بیان می‌کند که وقتی اجتماعات بشری عذاب نابودی و هلاکت می‌بینند، ایمانشان هیچ ارزشی ندارد. بلافاصله بعد از این مسئله بیان می‌کند که این یک سنت الله است و درباره امت‌های گذشته اجرا شده است. روح این قانون به ایمانی که قرآن، اساساً برای دعوت به آن آمده است، این عمل و کنش ارزشمند، در جایی دیگر ارزشمند نیست. یعنی ارزشمندی عمل به زمان عمل مرتبط است. در قرآن آیاتی از این دست بسیار است که به عملی که قبل از پیروزی و یا بعد از پیروزی انجام شده است، اشاره کرده است. 

 

وی در ادامه به آیه ۸۲ سوره «کهف» اشاره کرد و گفت: روایت امام صادق(ع) ذیل این آیه نشان می‌دهد که اعمال والدین و صلاح آن‌ها در ایجاد گشایش و سهولت در معیشت تأثیرگذار است، یعنی بین اعمال والدین و فرزندان ارتباطی وجود دارد. اما این روایت مسئله را بیش از این نشان می‌دهد. امام(ع) می‌فرماید؛ پدر صالح، پدر دو نسل بلافصل آن دو یتیم نیست و برای هفت پشت قبل نیز هست. یعنی کیفیت زندگی والدین در نسل‌های بعدی مؤثر است و این نگرش و باور قانونمندی اجتماع انسانی، می‌تواند در کنش‌های فردی و اجتماعی انسان تأثیر بگذارد. علاوه بر هویت فردی و اجتماعی که قرآن به آن صراحت دارد، امت‌ها هم خودشان دارای هویتی هستند و مسئله‌ای به عنوان هویت نسلی نیز مطرح است و باید بدانیم هر عملی که انجام می‌دهیم، احتمال اینکه در نسل‌های بعدی نیز اثرگذار باشد، بسیار زیاد است که این‌ها قانون هستند.

 

 

دانشیار گروه معارف اسلامی و علوم تربیتی در ادامه بیان کرد: در آیاتی از سوره «فتح» آمده است که، بدانید که اگر محکم باشید و در برابر کفار بایستید، گرچه آن‌ها به قتال با شما روبرو می‌شوند، اما بالاخره آن‌ها پشت می‌کنند و جبهه کفر، سرپرست و یاری‌کننده به مفهوم واقعی ندارد. این قانون اجتماعی که بالاخره کفر پشت خواهد کرد، تغییری در این قانون الهی وجود ندارد. پس این قوانین از جانب خداوند و ثابت هستند، یعنی نه اصل و نه تبصره‌هایش تغییر نمی‌کنند. همچنین این قوانین همیشگی هستند و تا زمانی که جهان باقی است و اجتماع انسانی وجود دارد، این قوانین جاری و ساری هستند.

 

وی در ادامه به ویژگی عمومی و مستمر و الهی بودن قوانین اجتماعی اشاره کرد و ادامه داد: در موضوع بلایا، آیه ۱۱۴ سوره بقره بسیار مهم است و در چشم‌انداز آینده انقلاب باید به آن توجه کنیم، زیرا پندارزدایی از جمله پیام‌های این آیه محسوب می‌شود. خداوند در زندگی اجتماعی، انسان‌ها را به فتنه‌ها، بلایا و گرفتاری‌هایی هم جزئی و فردی و هم کلان گرفتار می‌کند که سالی یک یا دو بار اتفاق می‌افتد و این قانون خداست. آیا ممکن است که به بهشت وارد شوید، اما سختی‌ها، گرفتاری‌ها، مصیبت‌ها، جنگ‌ها و ... را که برای گذشتگان بوده است و آن‌ها گاهی به مرز شک و تردید در آرمان‌هایشان می‌افتادند را تجربه نکرده باشید. در این آیه این نکته مهم است که می‌گوید، گمان می‌کنید آنچه برای گذشتگان رخ داده، برای شما رخ نخواهد داد؟

 

دیالمه گفت: از نگاه قرآن، محدوده اجرا و تحقق سنت‌های اجتماعی دنیاست. ما سنت‌ها و قوانینی در قرآن داریم که مربوط به عالم آخرت است، آن‌ها در این بحث نمی‌آید. اما آنچه مربوط به زندگی دنیوی است، مورد بحث است و همین‌ها به عنوان سنت‌های اجتماعی و تاریخی در کلام اندیشمندان اسلامی آمده است. برخی از این قوانین اجتماعی یا سنت‌های تاریخی هستند که ممکن است باعث از بین رفتن تمدن‌ها شوند که از جمله می‌توان به تغییر، امداد، تمکین، تدافع، توفیق، امهال، تعمیم، استبدال و ... اشاره کرد. ما در جامعه‌ای زندگی می‌کنیم که این قوانین ما را احاطه کرده‌اند و نکته‌ای که لازم است به آن توجه شود، این است که برخی زیرمجموعه برخی دیگر هستند و این بحث بسیار گسترده است و کشف شبکه ارتباطی این‌ موارد با هم حائز اهمیت است و در قرآن می‌توان آن‌ها را پیگیری کرد.

 

وی با بیان اینکه شبهه‌ای هم مطرح می‌شود که قانونمندی اجتماعی هیج تعارضی با اختیار ندارد، بیان کرد: ما در یک جهان قانونمند زندگی می‌کنیم، اما با هر انتخابی که انجام می‌دهیم مشمول یک یا چند قانون می‌شویم و قرآن به صراحت اختیار و انتخاب انسان را به رسمیت شناخته است. 

 

 

دیالمه با اشاره به اصرار قرآن بر کشف این قوانین و شناخت آن‌ها گفت: عبارت «فانظروا» در آیه ۱۳۷ سوره آل‌عمران «قَدْ خَلَتْ مِنْ قَبْلِکُمْ سُنَنٌ فَسِیرُوا فِی الْأَرْضِ فَانْظُروا کَیْفَ کانَ عاقِبَةُ الْمُکَذِّبِینَ» بر همین موضوع تأکید دارد. زیرا بسیاری از قوانین قبلاً وجود داشته است و باید در اتفاقات تاریخی آن را کشف و بررسی کنید. همین مسئله و آسیبی که ما در جوانانمان می‌بینیم، این است که «فانظروا» را درباره حوادث انقلاب باز نکرده‌ایم که تابع چه قوانینی بوده که این اتفاق افتاد. مثلاً در کنار ما فلسطین ۵۰ سال برای احقاق حق خود مبارزه می‌کرد و به نتیجه نرسید و ملت ایران این طور به موفقیت دست یافتند، جای تأمل و بررسی دارد. طبیعی است که وقتی نسلی را از شناخت قوانین قطع کنید، دیگر نمی‌توانید چشم‌اندازی برای او ترسیم کنید. در واقع آنچه فرهنگ غربی به فردگرایی سوق می‌دهد، قرآن انسان را به سمت نگاه جمعی سوق می‌دهد.

 

وی در ادامه به پیامد‌های شناخت قوانین اجتماعی اشاره کرد و گفت: قرآنی که به صورت روزمره می‌خوانیم، بخشی از باور‌های اعتقادی ما را شکل می‌دهد و بخشی از شناخت خداست و به باور توحیدی ما عمق می‌بخشد. مسئله‌ای که متأسفانه در کتاب‌های درسی و نظام آموزشی پررنگ نیست و مباحث توحیدی محدود به اثبات خالق است. بنابراین، چون این بحث در نظام آموزشی پررنگ نیست؛ از این رو نباید انتظار داشته باشیم که توحید در زندگی ما پررنگ باشد. این بخش از توحید عملی و شناخت قوانین کاملاً در عرصه زندگی انسان بروز و ظهور می‌یابد.

 

دیالمه تأکید کرد: بسیاری از حوادث و رویداد‌های اجتماعی و جهانی در قالب شناخت این قوانین معنادار می‌شوند و به مرور این زاویه دید در انسان تقویت می‌شود که باید تبدیل به انسانی شود که در جهانی معنادار زندگی می‌کند؛ چراکه با یکی از بحران‌ها با عنوان بحران معنای زندگی مواجه است و معنای زندگی باید فراتر از خود زندگی باشد. یعنی به میزانی که باید حقیقی‌تر و منطبق با واقعیت باشد، بیشتر، از نگرانی‌ها، افسردگی، تنبلی‌ها و عدم تلاش‌ها جلوگیری می‌کند و بسیاری از تلاش‌های جمعی را معنادار می‌کند. اینکه اکنون این نعمت را داریم و یا این گرفتاری برای ما به وجود آمده است. اگر عمق قوانین الهی را بفهمیم معنادار است، برای ما جای سوال نخواهد بود و در این صورت تلاش می‌کنیم، درست رفتار کنیم.

 

وی با بیان اینکه معیارمندی باعث می‌شود نظارت همگانی، یادگیری آن، همدلی، امر به معروف و نهی از منکر و ... در این قوانین معنادار شود و به مدل رفتار مطلوب انسانی می‌رسیم، افزود: مثلاً سنت تعمیم مهم است که پیامدهای عمل افراد اندک، به کل جمع سرایت می‌کند و این مسئله باعث می‌شود به سمت انتخاب‌های صحیح برویم. برای کسانی که در حیطه‌های علمی کار می‌کنند، علوم انسانی که باید قرآن‌بنیان باشد، شناخت همین قوانین است و مبانی جامعه‌شناسی، روانشناسی، علوم سیاسی، اقتصاد و ... که براساس این قوانین باشد را تغییر خواهد داد. 

 

دانشیار گروه معارف و علوم تربیتی تصریح کرد: برخی از آیات قرآن به صراحت به رشد فکری و عملی انسان‌ها در صورت شناخت سنت‌های اجتماعی و زندگی کردن با این قوانین اشاره دارد. مثل سوره «حج» که بیان می‌کند، اگر در زمین سیر کنید، دل‌هایی خواهید داشت که قدرت درک دارند و جالب است که قرآن تعقل را به قلب نسبت می‌دهد، همان چیزی که هویت انسان است. در ورودی قلب، گوش است و اگر نظام تربیتی روی این دو یعنی شنیدن(گوش) و تعقل کردن(قلب) متمرکز شود تا قلب سالم و گوش شنوا داشته باشیم، بخش اعظمی از مسیر تربیت را پیش رفته است.

 

وی با بیان اینکه قوانین اجتماعی دو دسته هستند، گفت: یک دسته را قوانین یا سنت‌های مطلق می‌نامیم که فعال بودن آن‌ها به فعل ما ربطی ندارند و انسان، مؤمن یا کافر باشد و یا جامعه در مسیر توحیدی باشد یا نباشد، سنت جاری مانند قانون ابتلا، هدایت، ارسال رسل و ... انجام خواهد شد و فعال شدن این‌ها ربطی به فعل ما ندارد و این قوانین همیشه فعال هستند. دسته دوم نوع ابتلا به کنش‌های اجتماعی ربط دارد، اما خود ابتلا نه. اکثر این قوانین به قوانین مشروط یاد می‌شوند که فعال شدن آن مربوط به کنش اجتماعی فرد دارد که آیه ۳۸ سوره «محمد» به آن اشاره دارد که با عنوان قانوان استبدال بیان شده است که در نشست‌های بعدی بیشتر به آن خواهیم پرداخت.