دعا ابزار زندگی و ابراز بندگی است

دعا در مفهوم عام در لسان قرآن کریم اهمیت بسیاری دارد و فرموده است: «قُلْ مَا يَعْبَأُ بِكُمْ رَبِّي لَوْلَا دُعَاؤُكُمْ فَقَدْ كَذَّبْتُمْ فَسَوْفَ يَكُونُ لِزَامًا؛ بگو اگر دعاى شما نباشد پروردگارم هيچ اعتنايى به شما نمى ‏كند در حقيقت‏ شما به تكذيب پرداخته‏ ايد و به زودى [عذاب بر شما] لازم خواهد شد»(فرقان، ۷۷). دعا در مفهوم خاص یعنی ادعیه مشهور و غیرمشهور که از لسان ائمه(ع) صادر شده است و در راستای خداشناسی و عمق معرفت ایمانی اهمیت دارد و دعای افتتاح یکی از برجسته‌ترین ادعیه است.

ایکنا برای واکاوی بیشتر مضامین و ساختار محتوایی و مضمونی این دعای شریف با محمدمهدی احمدی‌فراز، عضو هئیت علمی پژوهشکده مطالعات معنوی، گفت‌وگو کرده است که در ادامه می‌خوانید.

ایکنا ـ دعا در منظومه معارف دینی چه جایگاهی دارد؟

قبل از آنکه بخواهیم در مورد دعای افتتاح سخن بگویم، خوب است نگاه جامعی به دعا داشته باشیم، زیرا دعا دانشگاهی است که امامان آن را تأسیس کرده‌اند و معارف اسلامی در بُعد عرفانی، فلسفی، کلامی، اخلاقی، اجتماعی، سیاسی، اقتصادی و... در ادعیه آمده است. استادان این دانشگاه در مرحله اول ائمه(ع) و بعد شارحان و متخصصان حوزه دعا هستند. این دانشگاه با هدف والایی پایه‌گذاری شده است و قرار بود که دانش‌آموختگان این دانشگاه اندیشه‌های ائمه(ع) را بشناسند و این اندیشه را در خود و دیگران نهادینه کنند؛ نگاه عرفانی، فلسفی، کلامی و اخلاقی ائمه را بیاموزند و برون‌داد این نگاه در عرصه اجتماعی و خانوادگی نمودار شود.

اگر کمی دقیق نگاه کنیم، کاربری دعا یعنی این دانشگاه ناخواسته محدود شده است، زیرا قرار بود دانش‌آموختگان این دانشگاه بُعد معرفتی، اخلاقی، مباحث اجتماعی، رابطه با والدین و خانواده و... را بیاموزند و اجتماع را به این سمت ببرند. درست مانند اینکه در دانشگاه‌ها گفته می‌شود پروژه را تعریف و مسائل اجتماعی را حل کنند یا علم را به صنعت پیوند بزنند؛ در حوزه دعا هم قرار بر این بوده است که اخلاق کریمانه امام سجاد(ع) در جامعه گسترش پیدا کند؛ یعنی هم خواننده دعا رشد کند و هم به جامعه منتقل شود که متأسفانه الان شاهد این مورد نیستیم. نگاه به دعا مانند نگاه به یک مرکز حمایتی است.

قرار بود دعا به مثابه یک دانشگاه عملکرد معرفتی، اخلاقی، اجتماعی، اقتصادی و سیاسی داشته باشد، ولی الان برای تحقق خواسته‌ها دعا می‌خوانیم که ممکن است این خواسته دنیایی و یا آخرتی باشد، ولی بین یک مرکز رشد و مرکز مورد حمایت کدام‌یک اولویت دارد؟ دیدگاه اهل بیت(ع) چه بود؟

همچنین، دعا ظاهر و باطن دارد؛ یعنی وقتی یک خواننده عامی دعا می‌خواند، مفهومی را دریافت می‌کند و وقتی یک عارف دعا می‌خواند، مفهوم دیگری را درمی‌یابد. بنابراین دعا دبستان معرفت برای نوآموختگان و کنگره رفعت برای اندیشمندان و آبشار رحمت برای گرفتاران است؛ یعنی از ویژگی‌های خاص دعا این است که هر کسی متناسب با ظرفیت خود می‌تواند از دعا بهره ببرد. کسی که در حال گرفتاری، برای رفع گرفتاری دعا کند، یک بهره می‌برد و یک اندیشمند سیاسی و اجتماعی یک بهره و فردی که شرایط عادی دارد و دعا می‌خواند هم بهره دیگری می‌برد.

ایکنا ـ دعای افتتاح و روش درخواست از خداوند چه ارتباطی با یکدیگر دارند؟

دعای افتتاح با «اللّٰهُمَّ إِنِّى أَفْتَتِحُ الثَّناءَ بِحَمْدِكَ» آغاز شده است. ما در این دعا چگونگی درخواست‌ کردن از خداوند را به روش اهل بیت(ع) فرامی‌گیریم. بسیاری از اوقات در درخواست‌ها آداب چگونه خواستن از خداوند را مدنظر قرار نمی‌دهیم، ولی این دعا می‌گوید خدایا من ستایش تو را با حمدت آغاز می‌کنم و ادامه داده است، یقین دارم تو مهربان‌ترین مهربانان در عفو و رحمت هستی و عقوبت هم داری و اشدالمعاقبین هستی.

اگر دقت کنید، خداوند در مواجهه با انسان‌ها تک‌بعدی رفتار نمی‌کند و هم عطوفت و رحمت و مهربانی دارد و هم عقوبت و عذاب. ابتدا سخن از رحمت و مهربانی دارد و بعد هم عقوبت؛ یعنی این دعا هم معرفت ما را در چه خواستن و هم در فرایند خواستن. دعا انسان را اندیشه‌ورز و افق فکری او را عمیق می‌کند؛ در واقع دعا تنها عرصه خواندن نیست، بلکه صحنه شناختن نیز است. لذا فرموده است: «للَّهُمَّ أَذِنْتَ لِي فِي دُعَائِكَ وَ مَسْأَلَتِكَ، فَاسْمَعْ يَا سَمِيعُ مِدْحَتِي»؛ خدایا به من اجازه دادی که با تو گفت‌و‌گو و درخواست و مسئلتی داشته باشم. در واقع نوعی بینش به خواننده دعا می‌دهد که درست است تو دعا می‌کنی، ولی هم‌صحبتی با خدا فی‌نفسه ارزشمند است، مانند اینکه گاهی اوقات با نگهبانی در یک مجموعه حرف می‌زنیم و زمانی با رئیس یک مجموعه. وقتی می‌خواهیم برای دیگران تعریف کنیم که من با رئیس فلان مرکز مهم صحبت کردم، نحوه سخن‌ گفتن ما با زمانی که با نگهبان آن مجموعه حرف زده‌ایم تفاوت خواهد داشت. 

هم‌صحبتی با خداوند فی‌نفسه ارزشمند است و این امر در نگرش ما به حاجت تأثیر بسیاری دارد، چون گاهی اوقات خود گفت‌وگو موضوعیت دارد؛ مانند زمانی که انسان با بزرگی قرار گذاشته است تا بر سر موضوعی سخن بگوید، ولی وقتی باب سخن گشوده شود، خود سخن گفتن بیشتر از چه گفتن، موضوعیت پیدا می‌کند. هم‌صحبتی با خداوند افق اندیشه انسان را وسیع می‌کند و این موضوع در نوع نگرش انسان به حاجات هم تفاوت دارد.

ایکنا ـ رابطه دعا با خداشناسی و تقویت سایر اصول دین چیست؟

دعا کلید فهم خداشناسی است و با آموزش‌های دیگر تفاوت دارد. اگر بخواهیم از لحاظ اعتقادی، باورهای مخاطبانمان را تقویت کنیم، دعا یکی از روش‌های بسیار مؤثر است. البته تقویت باور، خداشناسی، هستی‌شناسی و انسان‌شناسی از طریق دعا نیازمند فرایندی علمی است. خواندن دعا می‌تواند با فرایندی همراه باشد تا باورهای معنوی و اندیشه امامان را به مخاطبان منتقل کند. لذا آمده است: «الحمدلله بجمیع محامده کلها، الحمدلله الذی لا مضاد له فی ملکه»؛ خداشناسی را در ظرف حمد و کارگاه دعا به مخاطب منتقل می‌کند؛ «الحمدلله الفاشی فی خلقه»، اگر این عبارات را قابل فهم و ساده کنیم، بهره‌وری مخاطب ما از دعا بسیار بیشتر و اثرگذارتر خواهد شد؛ دعا کارگاهی است که جامعیت دارد و فقط فهم خداشناسی نیست و رابطه ما با خدا را هم توصیف می‌کند؛ «اللهم انی عفوک عن ذنبی و تجاوز عن خطیئتی.»

البته دعا غیر از اینکه یک کارگاه خداشناسی است، کارگاه امام‌شناسی هم هست، به شرطی که آن را فقط عرصه قرائت و خواندن ندانیم، بلکه صحنه شناختن هم بدانیم؛ عبارت «اللهم صل علی محمد عبدک و رسولک و امینک و صفیک و حبیبک و حافظ سرک و مبلغ رسالاتک» ویژگی‌های نبی را بیان می‌کند. به همین سبب گفته شد دعا یک دانشگاه است و در دانشگاه درباره موضوعات و رشته‌های متعدد بحث می‌‌شود. در ادامه این فراز وارد صلوات بر علی(ع) به عنوان امیرالمؤمنین(ع) می‌شود: «اللهم و صل علی امیرالمؤمنی وصی رسول رب العالیمن» و بعد حضرت زهرا و سپس توصیف سایر ائمه(ع) را شاهدیم و ناظر به این است که دعا جامعیت دارد.  

بعد از سلسله ائمه(ع) به ولی امر و امام غایب می‌رسد و درخواست می‌کنیم که به واسطه او دینت را آشکار کن. البته باید تأمل کنیم که وقتی این‌گونه درخواست می‌کنیم، یعنی دین خدا به وسیله آن حضرت آشکار خواهد شد و بر همه ادیان سلطه خواهد یافت، زیرا دعا فرصتی برای آموزش به خوانندگان آن است.

ایکنا ـ گاهی برخی جریانات نوظهور اورادی را به عنوان دعا به مردم ارائه می‌دهند و بیشتر سبب انحراف می‌شوند. آیا می‌توان از مضامین ادعیه راهکاری یافت؟

بله. دعا، بستر و محملی برای مواجهه ایجابی با نفی فرق مذهبی دیگر و تقویت شیعه بوده است یعنی به جای اینکه بگوید فرق دیگر نه حضرات سلسله امامت و عقیده درست شیعه در بحث امامت را بیان می‌کند و این به نوعی الگو است یعنی اگر بخواهیم مواجهه ایجابی با عرفان‌های نوظهور داشته باشیم یکی از روش‌های کمک‌کنننده، دعاست. دعا الگو برای مبارزه در جنگ نرم است؛ در جنگ نرم، افراد و مکاتب فکری، اندیشه‌های خود را از طریق هنر و فضای مجازی و... به دیگران منتقل می‌کنند و ائمه(ع) هم از طریق دعا جنگ نرم داشتند و قدرت نرم خود را به جامعه انتقال دادند.

در اسلام گروهی به نام اهل تشبیه و مجسمه داشتیم که قرآن را قبول داشتند ولی قائل به جسمانی‌ بودن خدا هم بودند و وقتی ائمه(ع) می‌خواستند آنان را نفی کنند به جای اینکه بگویند اشتباه کردید در قالب دعا مفاهیم و مضامین صحیح و عقاید درسته و حقه را تفصیل و تبیین داده‌اند. مثلا در برخی عبارات دعایی داریم الحمدلله الذی قصرت عن رؤیته ابصار الناظرین؛ حمد برای خدایی که دیده بینندگان از دیدن آن عاجز است و این مواجهه از طریق قدرت نرم با فرقه مجسمه و مشبهه است. 

بنابراین دعا دانشگاهی است که دانشجویان آن در رشته‌ها و برنامه‌های متفاوت هم می‌توانند خودشان بهره ببرند و رشد کنند و هم می‌توانند از این دانشگاه به نفع جامعه اسلامی بهره بگیرند و هم این دانش را به غیرمسلمین بیاموزند و یاد بدهند کمااینکه الان از یک کشور افرادی به دانشگاه‌های کشورهای دیگر می‌روند تا علوم مختلف را بیاموزند و وقتی این نگاه می‌تواند گسترش یابد که ما برای دعا جامع‌نگری داشته باشیم و دعا تنها ابزار حاجت نباشد بکله روشی برای ابراز بندگی است. دعا ابزار زندگی و ابراز بندگی است. دعا صرفاً عرصه خواندن نیست بلکه صحنه شناخت هم هست و تنها عرصه خواستن نیست بلکه یافتن هم هست؛ اگر چنین نگاهی داشته باشیم بهره‌وری ما از دعا و رشد اخلاقی ما بیشتر خواهد شد.

گفت‌وگو از علی فرج‌زاده