ماجرای عزل خلیفه اول از ماموریت قرائت سوره توبه برای مشرکان

به گزارش ایکنا، حجت‌الاسلام والمسلمین مهدی رستم‌نژاد، استاد حوزه علمیه و معاون آموزش حوزه‌های کشور، دوشنبه 21 فروردین در جلسه تفسیر قرآن که در دفتر مقام معظم رهبری در قم برگزار شد به تفسیر پیکره‌ای سوره مبارکه توبه پرداخت که متن سخنان ایشان به شرح زیر است:

گاهی مفسر یک فراز از یک آیه را مدنظر قرار می‌دهد و آن را تفسیر می‌کنند مانند آیه اکمال که خودش جزء یک آیه است یا آیه تطهیر که باز قسمتی از یک آیه است و مفسران فراوانی فقط به این دو فراز پرداخته و در قالب تک‌نگاری آن را تفسیر کرده‌اند؛ گاه مفسر یک آیه مانند مباهله را تفسیر می‌کنند و گاهی یک مجموعه از آیات مثلا آیات عبادالرحمان در سوره مبارکه فرقان را که ده آیه است تفسیر می‌کند و گاه یک سوره مانند قدر را به صورت آیه به آیه تفسیر می‌کند، ولی روش بنده در این سخنرانی این است که یک سوره را در مقام یک سوره مورد بررسی قرار دهم.

آیت‌الله ضیاءآبادی سوره مبارکه قیامت را آیه به آیه تفسیر کرده است، ولی گاهی ما سوره قیامت را مورد بررسی قرار می‌دهیم و پیکره آن را تفسیر می‌کنیم بدون اینکه بخواهیم آیه به آیه آن را تفسیر کنیم. در این روش به دنبال استخراج محتوای کلان سوره و مهندسی آن هستیم. خداوند خیلی از سخنان را در ساختار سوره بیان کرده است؛ گرچه بسیاری از مفسران وارد این عرصه نشده‌اند و اگر وارد شوند برکات فراوانی خواهد داشت، زیرا خداوند خیلی از سخنانش را در ساختار سوره بیان کرده است؛ مثلاً چرا ابتدا وارد فلان موضوع شده و بعد موضوع دیگر و رابطه این موضوعات.

محتوای کلی سوره توبه

سوره مبارکه توبه در کمتر از سه ماه به پایان عمر شریف رسول‌الله نازل شد. این سوره در نگاه کلان در سال نهم هجری نازل شد و سه مطلب دارد که اولین فراز آن یعنی 37 آیه به بحث درباره مشرکان مکه و برائت از آنها پرداخته است. دومین بحث آن سرزنش مؤمنانی است که به جنگ تبوک نرفتند و بعد از آن هم ماجرای جنگ تبوک و رومیان و... است.  قسمت پایانی سوره از بحث جنگ تبوک به سراغ منافقین رفته است. بنابراین ابتدا درباره مشرکان یعنی دشمنان خارجی در جنگ تبوک و در نهایت سراغ منافقان رفته است. پس کل سوره سال نهم در ارتباط با سه دسته از دشمنان اسلام نازل شد. پیامبر(ص) در سال نهم هجری چند دغدغه داشت؛ اولا می‌داند که یکسال دیگر به عمر شریفشان باقی نمانده است؛ دوم اینکه فتح مکه رخ داده است، ولی باز مشرکان در مکه و اتفاقاً کلیددار کعبه هستند و حج عریانی خودشان را به جا آوردند.

دغدغه دیگر پیامبر این بود که هر چند روز یکبار خبر می‌رسید که رومیان قصد دارند به مدینه حمله و سرزمین اسلامی را نابود کنند و دغدغه دیگر ایشان هم مسئله منافقان بود که حتی تا منزل خود او هم راه یافته بودند و در چنین شرایطی بحث جانشینی امام علی(ع) به صورت واضح و صریح باید بیان شود که یک سال بعد یعنی در سال دهم در غدیر خم اعلام شد.  

پیام الهی در این آیه اعلام بیزاری از مشرکان است و به آنها چهار ماه مهلت داد تا اگر در این مدت از مکه بیرون نروند و یا ایمان نیاورند همه آنها باید کشته شوند و در ادامه هم اقسام مشرکان را بیان کرده و از جمله فرموده است که اگر مشرکان به قراردادها پایبند نباشند پیامبر هم باید قرارداد با آنان را فسخ کند. همچنین تأکید می‌کند که مسجدالحرام و کعبه نباید در اختیار آنان باشد لذا فرمود: انما یعمر مساجد الله...(تنها کسانی که ایمان به خدا و روز قیامت دارند به عمران مساجد می‌پردازند)؛ نهایتاً فرمود که ای کسانی که ایمان آورده‌اید مشرکان نجس هستند و حق ندارند بعد از این سال(حج سال نهم هجری) در مکه باقی بمانند و یا باید مسلمان شوند یا از مکه بیرون بروند.

اولین و آخرین سوره بدون بسم الله

این سوره اولین و آخرین سوره بدون بسم‌الله است و از همان ابتدا از مشرکان اعلام برائت جسته است و به پیامبر(ص) دستور رسید که یک نفر باید این سوره را برای مشرکان در حج سال نهم بخواند و پیامبر(ص)، خلیفه اول را انتخاب کرد.

در چرایی این انتخاب باید گفت خداوند یکسری اعمال پیشگیرانه دارد از جمله وقتی پیامبر قصد داشت که به افتتاح مسجد ضرار برود جلوی او را گرفت و فرمود حتی حق نداری که لحظه‌ای در این مسجد بمانی و باید تخریب شود. همچنین وقتی قصد کشتن پیامبر را در لیلة المبیت داشتند دستور آمد که علی(ع) باید جای تو بماند و تو باید به مدینه بروی. فرمود ما قبله را تغییر می‌دهیم، ولی بدان که سفها و نادان‌ها خواهند گفت که چرا این کار انجام شده است. درباره جنگ روم و ایران خداوند مستقیما وارد شده و فرموده است که در کمتر از ده سال رومیان شکست‌خورده از ایران پیروز خواهند شد و مؤمنان خوشحال می‌شوند. 

نقل ماجرای لغو مأموریت خلیفه اول در 72 منبع

با وجود اینکه خداوند این همه اقدامات پیشگیرانه دارد در ماجرای انتخاب خلیفه اول برای قرائت سوره توبه برای مشرکان دخالتی نکرد و این هم حکمت و پیامی دارد؛ پیامبر ابوبکر را نصب کرد و همه مطلع شدند و او هم از اینکه این مأموریت را برعهده گرفت خیلی خوشحال بود و چندین منزل طی مسیر کرد، ولی پیامبر(ص) به امام علی(ع) دستور داد که آیات را از او بگیر و قرائت کن.

72 منبع از منابع اهل سنت از جمله نسائی، خوارزمی، ابن عساکر و احمدبن حنبل این ماجرا را بیان و غالباً نقل کرده‌اند که وقتی مأموریت خلیفه اول لغو شد، بسیار افسرده شد و نزد پیامبر(ص) آمد و گلایه کرد که به من سمتی دادی که من دیده شدم ولی چرا عزلم کردی؟ در برخی منابع اهل سنت آمده است که جبرئیل پیام آورد که ای پیامبر یا خودت باید به مکه بروی و این آیات را برای مشرکان بخوانی یا فرد دیگری که اسم ایشان را نیاورده و وصف او را آورده است. در مسند احمد تعبیر بسیار زیبایی وجود دارد که فرموده است: «لا یذهب بها الا رجل منی»؛ یعنی این پیام را نرساند مگر توسط مردی که از من است و من هم از او هستم.

در مجموع با اینکه هر آیه پیام خاص خود را دارد، ولی پیکربندی این سوره مطالب بیشتری را در اختیار ما قرار می‌دهد و به همین سبب هم تحدی قرآن کریم به سوره است نه آیه. فاتو بسورة من مثله و این نشان می‌دهد که سوره حرف برای گفتن دارد.

علی(ع) شایسته مأموریت الهی بود

حاکم نیشابوری از اعاظم اهل سنت در مستدرک الصحیحین یکسری احادیث را برای تکمیل این دو صحیح یعنی مسلم و بخاری آورده است. در این روایت بیان شده است که پیامبر(ص) نه فقط اولی را بلکه اولی و دومی را با هم به این مأموریت فرستاد و رفتند تا جایی که امام علی(ع) رفتند و آیات را از آنان گرفتند و خودشان به مکه بردند. وقتی این دو اعتراض کردند که چرا چنین شد پیامبر(ص) جواب داد که به من گفته شد(دستور خداوند) که این پیام فقط باید از سوی کسی ارسال شود که از خود من باشد. 

چرا خداوند اجازه داد این کار صورت بگیرد و بعد دخالت کرد، ولی در جریانات دیگر قبل از اتفاق افتادن جلوی آن را گرفت؟ این نشان می‌دهد که حداقل چند پیام مهم وجود دارد؛ اول اینکه قرار است اتفاقاتی در سال‌های بعد یعنی یک سال بعد رخ دهد که در جریان سقیفه هم رخ داد و خداوند باید تقابل رهبر منتخب خود را با دیگران به وضوح نشان دهد. عزل اولی و نصب امام علی(ع) برای این مأموریت مستقیماً از سوی خداوند است. پیام دیگر این است که این دو نفر برای رساندن پیام به مشرکان شایستگی نداشتند و چطور باید خلفای مسلمین شوند؟

پیام دیگر این است که نصب فقط از جانب خداوند است و حتی اگر پیامبر برای مأموریتی نه چندان دشوار یعنی رساندن چند آیه آن هم به مشرکان کسی را نصب کند که مد نظر من نباشد آن را عزل می‌کنم و عزل هم رخ داد. این پیامی است که ذیل یک آیه یا مجموعه آیات شکل می‌گیرد و این نگاه تفسیری نگاه از بیرون است و باید اطراف قصه و فضای نزول و حواشی را ببینیم. این ایام متعلق به قرآن صامت و ناطق است و در این شب‌ها و روزها از خدا بخواهیم که قلوب ما را به نور قرآن و اهل بیت منور گرداند و ما را عامل به دستورات قرآن و اهل بیت(ع) قرار دهد.