آداب عید فطر؛ از زکات فطره تا نماز در عصر غیبت

حجت‌الاسلام والمسلمین سجاد بیگی، کارشناس مرکز ملی پاسخ‌گویی به سؤالات دینی قم در گفت‌وگو با ایکنا از چهارمحال‌وبختیاری با اشاره به اینکه عید فطر مطابق با اول ماه شوال، پایان یک ماه روزه‌داری ماه رمضان و از مهم‌ترین اعیاد مسلمانان است، اظهار کرد: در روایات،  این روز برای کسانی که روزه آن‌ها در ماه رمضان پذیرفته شده، روز عید و پاداش معرفی شده است.

وی با استناد به روایتی طولانی در فضیلت ماه رمضان از پیامبر اعظم(ص) ادامه داد: در بخشی از این روایت از ایشان نقل شده است که «فَإِذَا کَانَتْ لَیلَةُ الْفِطْرِ وَ هِی تُسَمَّى لَیلَةَ الْجَوَائِزِ أَعْطَى اللَّهُ الْعَامِلینَ أَجْرَهُمْ بِغَیرِ حِسَابٍ»، یعنی وقتی شب عید فطر که شب جوایز نام دارد، فرا رسد خداوند پاداش عمل‏‌کنندگان را بدون حساب و شمارش ببخشد. همچنین برخی روایات دیگر خبر از آن دارند که این عید بزرگ از سوی معصومین(ع) به قیامت تشبیه شده که این عنوان در عبارت حضرت علی(ع) در مورد نماز عید فطر مشهود است.

برخی اعمال شب و روز عید فطر

بیگی تصریح کرد: حضرت علی(ع) در مورد نماز عید فطر فرمودند: زمانی‌ که از خانه‌هایتان به قصد خواندن نماز عید خارج می‌شوید، انگار که از قبر خارج می‌شوید و برای حشر‌ می‌روید. وقتی به جایگاه نماز می‌رسید، انگار در پیشگاه خدا در روز قیامت ایستاده‌اید و زمانی که نماز تمام می‌شود و به منازل خود بازمی‌گردید، انگار به خانه‌های خود در بهشت باز می‌گردید.

این کارشناس مسائل دینی در تشریح برخی آداب و احکام برای شب و روز عید فطر توضیح داد: از جمله اعمال سفارش شده احیا، خواندن نماز و دعا، قرائت قرآن، غسل، زیارت امام حسین(ع) و گفتن تکبیرات خاص است. مسلمانان عالم در این روز نماز عید فطر را اقامه می‌کنند که روزه گرفتن حرام و پرداخت زکات فطره بر مسلمانان واجب است.

وی برخی احکام زکات فطره را یادآور شد و گفت: پرداخت زکات فطره برای کسانی واجب است که در شب عید فطر مکلف باشند و نیز فقیر و نان‌خور دیگران نباشند. کسانی‌ که این شرایط را داشته باشند باید زکات فطره خودشان و کسانی‌ که نان‌خور آن‌ها هستند یعنی تحت تکفلشان قرار دارند را پرداخت کنند، حتی اگر آن افراد واجب‌النفقه هم نباشند، اما نان‌خور او به حساب بیایند باید زکات فطره آن‌ها را هم بپردازد.

زکات فطره؛ واجب عبادی

این مدرس حوزه و دانشگاه ادامه داد:، اما کسی که مکلف نیست مثل کودکی که هنوز بالغ نشده است، پرداخت زکات بر او واجب نیست بلکه زکات فطره او را سرپرستش باید بپردازد. همچنین زکات فطره بر فقیر واجب نیست بلکه می‌تواند زکات فطره دریافت کند، هر چند فرموده‌اند افراد ناتوان هم اگر مثلاً خانواده پنج، شش نفره هستند حداقل به اندازه یک صاع (معادل حدود سه کیلو)، زکات فطره یک نفر را دست به‌ دست کنند و در نهایت همان را بپردازند تا از این اجر و ثواب برخوردار بشوند.

وی با طرح این پرسش که پدرى که زکات فطره نمی‌دهد، تکلیف زن و فرزند او چه می‌شود؟ گفت: تمامی مراجع به‌ جز آیات عظام سیستانى، صافى و مکارم شیرازی قائل هستند که بر آنان تکلیفى نیست و لازم نیست فطره بدهند.

بیگی تصریح کرد: بر طبق نظر مراجع، وقت پرداختن زکات فطره از شب عید، یعنی از مغرب روز قبل عید تا ظهر روز عید اعلام شده است. تأکید می‌شود که زکات فطره یک واجب عبادی است یعنی افزون بر اینکه یک فریضه و واجب است یک عبادت هم محسوب می‌شود و لذا حتماً آنچه را که می‌پردازیم باید به نیت زکات و به‌ قصد قربت باشد و به تأخیر انداخته نشود؛ حتی فرموده‌اند، احتیاط واجب آن است که قبل از نماز عید، زکات فطره‌تان را بپردازید.

وی ادامه داد: مراجع دینی فرموده‌اند که اگر کسی امکان پرداختن برایش وجود ندارد، زکات فطره را کنار بگذارد تا بعداً بپردازد. همچنین اگر از سال‌های گذشته زکات فطره بر فردی واجب بوده و نپرداخته است، پرداخت آن زمان ندارد، اما خوب است که در همان روز عید، فطره پرداخت نشده سال یا سال‌های گذشته را نیز بپردازد.

کارشناس مرکز ملی پاسخ‌گویی به سؤالات دینی قم به تبیین میزان زکات فطره پرداخت و گفت: هر شخص باید برای خودش و کسانی که نان‌خور او محسوب می‌شوند، به ازای هر نفر سه کیلوگرم از خوراک مردم مانند گندم، جو، خرما، کشمش، برنج، ذرت و مانند این‌ها و یا پول یکی از آن‌ها را به مستحق بدهد که همین کفایت می‌کند و افراد می‌توانند قیمت کالا‌ها از بازار جویا شوند. معمولاً، چون پرداخت قیمت آن نیز اشکالی ندارد، قیمت این کالا‌ها اعلام می‌شود و چه خوب است که انسان آنچه را که در ماه مبارک رمضان قوت غالب او بوده به فقرا نیز همان را بدهد.  

بیگی در خصوص موارد مصرف زکات فطره بیان کرد: مصرف زکات فطره همان مصرف زکات اموال است که در قرآن کریم نیز تصریح شده و می‌فرماید: «إِنَّمَا الصَّدَقَاتُ لِلْفُقَرَاءِ وَالْمَسَاکِینِ وَالْعَامِلِینَ عَلَیْهَا وَالْمُؤَلَّفَةِ قُلُوبُهُمْ وَفِی الرِّقَابِ وَالْغَارِمِینَ وَفِی سَبِیلِ اللَّهِ وَابْنِ السَّبِیلِ ۖ فَرِیضَةً مِنَ اللَّهِ ۗ وَاللَّهُ عَلِیمٌ حَکِیمٌ» (توبه/ ۶۰). اما یک احتیاط استحبابی (مستحب) در اینجا وجود دارد و برخی فق‌ها و مراجع معظم از جمله مقام معظم رهبری در مورد آن احتیاط واجب دارند که قائل هستند در صورت امکان فطریه بنابر احتیاط واجب، فقط به فقیر شیعه اثنی عشری داده می‌شود.

وی افزود: اگر فقرا نبودند، مصارف دیگر شامل مسجد و امور خیر و امثال این‌ها مصارف زکات هستند. باید گفت که فقیر به معنای گدا نیست یعنی ممکن است شخص گدا نباشد و فقیر باشد یا فقیر باشد و گدایی نکند. همچنین ممکن است که فقیر باشد و گدایی هم بکند، لذا فقیر کسی است که خرج او بیش از دخلش است، یعنی درآمد سالش را ندارد و زندگی او تأمین نمی‌شود. افراد همچنین می‌توانند زکات فطره خود را به نهاد‌ها و مؤسساتی پرداخت کنند که مورد اطمینان هستند و مبالغ را به مصرف زکات فطره می‌رسانند.

بیگی در پاسخ به این پرسش که آیا پرداخت زکات فطره یا کفارات از سوی پدر و مادر به فرزند فقیر یا بالعکس اشکال دارد؟ توضیح داد: اگر فرزندان فقیر باشند، پدر و مادر باید مخارج واجب آنان را بپردازند و نمی‌توان چیزی از زکات فطره یا کفارات را بابت مخارج واجب زندگی به آن‌ها داد، اما پرداخت زکات فطره به آنان برای مایحتاجی که تأمین آن بر پدر و مادر واجب نیست اشکال ندارد و اگر پدر و مادر فقیر باشند و فرزند دارا باشد نیز حکم مسئله همین است.

احکام فطره میهمان شب عید فطر

وی در تشریح احکام درباره فطره فردی که در شب عید فطر میهمان خانه‌ای است، تصریح کرد: همانطور که گفته شد، کسی که نان‌خور فرد دیگری باشد، زکات فطره بر خودش واجب نیست و آن میزبان یا کسی که خرجی او را می‌دهد زکات فطره‌اش را باید پرداخت کند، اگر میهمان یک‌شبه باشد، فطریه میهمانى که پیش از غروب شب عید فطر به خانه انسان می‌آید و شب را تا صبح در آنجا مى‏‌ماند، طبق نظر آیت‌الله سیستانی و برخی دیگر از مراجع، برعهده میزبان است، اما آیات عظام خامنه‎ای و مکارم قائل هستند که فطریه بر عهده میزبان نیست.

بیگی تصریح کرد: حال پرسش اینجاست که اگر شخصى در شب عید فطر به اشخاصى در مسجد یا سالن پذیرایى طعام دهد، باید زکات فطره آن‌ها را نیز پرداخت کند؟ که در این خصوص تمامی مراجع می‌فرمایند بر عهده آن شخصی نیست و خودش باید پرداخت کند.

رابط نهاد نمایندگی مقام معظم رهبری در دانشگاه علمی و کاربردی چهارمحال‌وبختیاری در خصوص فطریه سرباز و دانشجو، بیان کرد: زکات فطره سرباز‌ها و کسانی که در بیمارستان‌ها یا ادارات و امثال آن در شیفت کاری هستند، بر دولت واجب نیست بلکه اگر نان‌خور کسی مانند پدر باشند پدر باید پرداخت کند و اگر مخارج سالشان را خود تأمین می‌کنند باید خودشان پرداخت کنند.

زکات فطره بر عهده بیت‌المال نیست

بیگی با تأکید بر اینکه زکات فطره کسی بر عهده بیت‌المال نیست، گفت: نه بیمارستان، نه اداره و نه جا‌های دیگر از این قبیل تکلیفی در قبال پرداخت زکات فطره کارکنان زیرمجموعه خود را ندارند، لذا اینکه بگوییم، چون سحری و افطاری سربازان را پادگان داده است، پس زکات فطره را نیز باید بپردازد صحیح نیست. بر طبق عرف، یک فرد نان‌خور هر کسی که باشد زکات فطره نیز بر گردن اوست و اگر خرجی فرد با خودش باشد نیز پرداخت زکات فطره بر عهده خودش خواهد بود.

وی با طرح این پرسش که آیا فطریه را می‌توان از طریق انتقال کارت به کارت پرداخت کرد؟ توضیح داد: مراجع تقلید می‌فرمایند واریز کردن فطریه به کارت فقیر مستحق جایز است و انسان بری‌الذمه می‌شود یعنی دیگر دینی بر گردن ندارد. ولی اگر پول یا کالای زکات فطره را جدا کرده باشد، تعویض محل و نوع پرداخت آن جایز نیست یعنی اگر در شهرش فقیری وجود دارد، پس از جدا کردن فطریه، انتقال مبلغ یا کالا به شهر دیگر بنا بر احتیاط واجب جایز نیست.

این کارشناس مسائل دینی برخی احکام نماز عید سعید فطر را یادآور شد و توضیح داد: در عصر حاضر نماز عید فطر و قربان مستحب، اما نماز جمعه واجب تخییری است، یعنی مکلف مخیر بین نماز جمعه و نماز ظهر است. وقت نماز عید فطر از طلوع خورشید تا اذان ظهر است و اگر در این وقت خوانده نشود، قضا ندارد.

نماز عید در عصر غیبت

وی در پاسخ به این پرسش که اگر بین مراجع تقلید در ثبوت عید فطر اختلاف پیش آید، وظیفه مکلف چیست؟ بیان کرد: باید بگویم که در ثبوت اول ماه تقلید راه ندارد و اصل رؤیت هلال امری شخصی است و شرط ثبوت آن است که یا خود فرد باید ماه را ببیند یا از دو انسان عادل که ماه را دیده‌اند بشنود، یا عده‌ای بگویند که به گفته آنان اطمینان پیدا کند ولو اینکه عادل هم نباشند، همچنین از اول ماه شعبان در حالی‌که ثابت شده باشد، ۳۰ روز بگذرد و یا اینکه حاکم شرع ثبوت آن را حکم کند.

بیگی با تأکید بر اینکه اثبات رؤیت هلال ماه به خود فرد برمی‌گردد و تقلیدی نیست، افزود: اما راه‌های ثبوت اول ماه امری تقلیدی است و لذا هر فردی بر طبق فتوای مرجع تقلید خود باید بررسی کند که راه‌های ثبوت اول ماه را کدام یک از موارد فوق ذکر کرده‌اند.

وی با بیان اینکه رؤیت هلال ماه از وظایف حاکم شرع نیست، بلکه وظیفه هر فردی است، گفت: اگر در مسئله رؤیت هلال ماه اختلاف پیش آید یعنی وضعیتی به‌وجود آید که هلال ماه دیده نشود و از طرق مختلف نیز رؤیت هلال ماه ثابت نشود، اما برای حاکم شرع و ولی‌امر ثابت شود و براساس آن حکم کند، حکم او فصل‌الخطاب است و همگان باید تبعیت کنند.