از خط‌شکنی‌ در برنامه «محفل» تا آمیختن سرگرمی با برنامه‌های معارفی

به گزارش خبرنگار ایکنا، دومین پیش‌نشست همایش رسانه و مناسک با عنوان «هم‌اندیشی بررسی و تحلیل برنامه محفل» امروز، 11 اردیبهشت با دعوت از علیرضا معاف، معاون قرآن و عترت وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، علی فروغی، مدیر شبکه سوم سیما، احمد زرنگار، عضو هیئت علمی دانشگاه صدا و سیما و داور مسابقات بین‌‌‌المللی قرآن، علیرضا پویا، دبیر نشست و عضو هیئت علمی دانشگاه صدا و سیما، سیدبشیر حسینی، عضو هیئت علمی دانشگاه صدا و سیما، محمدرضا فهیمی، مدیر گروه تلویزیونی مرکز هنری رسانه‌ای نهضت، سیدعلی موسوی‌میرکلابی، مدیرکل سنجش مخاطب مرکز تحقیقات صدا و سیما و سیدمرتضی احمدزاده، مدیرگروه معارف شبکه سه سیما به صورت حضوری و آنلاین برگزار شد.

این نشست که از سوی معاونت پژوهشی دانشگاه صدا و سیما برپا، با پخش سرود جمهوری اسلامی ایران و تلاوت آیاتی از سوره مبارکه اسراء به صورت رسمی آغاز شد. در ادامه علیرضا پویا، دبیر نشست و عضو هیئت علمی دانشگاه صدا و سیما به اجرای برنامه و خیر مقدم به حاضران در جلسه پرداخت.

وی گفت: اگر در موضوع قرآن موفقیتی با برنامه محفل حاصل شد، تلاش شود تا در برنامه‌های غیرمستقیم دیگر چون فیلم و سریال‌ها این موضوع را اصلاح کنیم. این موضوع را به عنوان فردی که عمرمان را در مباحث رسانه‌ای گذراندیم، عرض می‌کنیم که در فیلم و سریال‌ها برداشت از وجود قرآن این است که قرآن، موزیک متنی برای قبرستان است و حال آنکه نباید اینگونه نمایش داده شود.

پویا با تأکید بر اینکه بارها خواسته شد تا این اشکال از فیلم‌ها و سریال‌ها برطرف شود، اظهار کرد: قرآن جمیع هدایت‌ها را در بردارد و هدایت آن را تنها به سرقبرستان‌ها محدود کنیم. علاوه بر برنامه‌هایی از این جنس که تبلیغ مستقیم است، باید در سایر برنامه‌های غیر مستقیم نیز تلاش و مراقبت کنیم تا فرهنگ قرآن را جاری و ساری کنیم.

سپس شهاب اسفندیاری، رئیس دانشگاه صدا و سیما گفت: بحث ظرف و مظروف، به ویژه در حوزه رسانه بسیار پردامنه است، به ویژه پس از پیروزی انقلاب اسلامی و تحولات عرصه فرهنگ و رسانه این پرسش مطرح بوده است که چه هماهنگی بین ظرف و مظروف و محتوای رسانه‌ها با رسانه‌ها است؟

وی ادامه داد: برخی با اشاره به مشکلات و موانع این راه، راه فوق را مختومه اعلام کردند و برخی با استناد به سخنان بزرگانی چون شهید آوینی که این قالب‌ها با برخی از محتواها سازگار نیست و اینگونه نیست که هر مظروفی را در هر ظرفی ریخت، عمل کرده‌اند. این سخن درستی است که باید در قالب رسانه‌ای به آن توجه کنیم و ساده‌انگاری نکنیم اما اینها به معنای یک نوع جبر و عدم امکان ذاتی برای تغییر ذاتی و تبدیل این قالب‌ها نیست.

اسفندیاری با تأکید بر اینکه قالب‌های فوق به دست انسان شکل گرفته است و به دست انسان نیز می‌تواند تغییر کند، تصریح کرد: این تجربه در برنامه محفل اثبات کننده این موضوع است که فقط فکر نکنیم تنها می‌توان در قالب‌های کلیشه‌ای کار کرد، بلکه باید مرزها را شکست تا به پیشرفت و تحول برسیم. باید به دنبال راه‌های جدید برویم و بزرگ‌ترین توفیق برنامه محفل این است که راه جدیدی را پیدا کرده است.

در ادامه علیرضا معاف، معاون قرآن و عترت وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی گفت: در مبحث سیاست‌گذاری، سیاست‌نویسی، سیاست‌پژوهی و... به معنای متأخر با مسائل متعددی مواجه هستیم از جمله همین نکته که آقای اسفندیاری بیان کردند و یا 11 نکته‌ای که در قالب یادداشت بر موفقیت و جذابیت برنامه محفل نگاشتم. مسئول دوگانه‌ها و دوراهی‌های این امر در سیاست‌گذاری فرهنگی، سیاست‌نویسی و سیاست‌پژوهی‌ها، مسئله محوری است. 

وی با تأکید بر اینکه در مقام تئوریک این امر مشکلی نیست اما در امر عملی که می‌خواهیم مخاطب فعال را جذب کنیم، مهم است، افزود: در مقام برنامه‌سازی و عملیاتی در برنامه‌سازی دینی، دوگانه ترجیح محتوا بر شکل یا دوگانه ظرف و مظروف خود را نشان می‌دهد. بارها در این دوگانه قرار گرفته‌ایم. یک طرف قالب، کالبد و شکل، ظرف و تعهد به فرم است و در طرف دیگر محتوا، مظروف، مبانی، مبادی و حرف‌های اصولی و آرمانی است که در برنامه‌سازی دینی هم مخاطبان و هم برنامه‌سازان توقع دارند.

معاف با اشاره به گفت‌وگوها و مذاکرات متعددی که طی پیش از ساخت برنامه محفل انجام شده است، تصریح کرد: برنامه‌ای چون سمت خدا از برنامه دینی آرمانی فاصله گرفته است و متعهد به خیلی از مباحث دینی نیست. این دوگانه مسئله اساسی ما بوده و هست، بنابراین تجربه‌ نگاری این مسیر و مصیر باید انجام شود تا برنامه محفل به این شکل و قالب مطرح شود.

وی به واکنش‌های تند درباره بخشی از برنامه محفل چون تشویق‌های پس از قرائت‌ها و ...، اظهار کرد: برنامه‌های قرآنی نباید صرفاً توجه به بخش آقایان داشته باشد و حال آنکه 90 درصد مجموعه‌های قرآنی ـ مردمی بانوان هستند رشد مؤسسات قرآنی در این چند هفته پس از برنامه محفل و مراجعه به مؤسسات قرآنی بیشتر شده است.

معاف به بررسی خود و تیم همراه از مسابقات بین‌المللی مالزی که به صورت حضوری و میدانی انجام شده است، گفت: بخشی از این برنامه با اجرای بانوان همراه بود. یعنی یک متسابق بانو و یک متسابق آقا به اجرا می‌پرداختند و از سوی دیگر تمام کشور درگیر برگزاری مسابقات قرآن بود که همین امر موجب رونق این مسابقات بود.

معاون قرآن و عترت در بخش دیگر به خط‌شکنی‌های برنامه محفل اشاره کرد و افزود: در این برنامه، با استفاده از نظر فقها، مرزهایی جابه جا شد و بازخوردهای خوبی دریافت کرد. به تعبیر قرآن در مسئله تبلیغ قرآن باید به امر تصریف توجه کنیم «وَ لَقَدْ صَرَّفْنا فِي هذَا الْقُرْآنِ لِيَذَّكَّرُوا وَ ما يَزِيدُهُمْ إِلّا نُفُوراً»(آیه 41، سوره اسراء). برنامه محفل برای اولین بار، این آیه را محقق کرد.

وی با تأکید بر اینکه مسئله تصریف، تنوع کلامی و غیرکلامی در مسئله قرآن است، بیان کرد: در دهه‌ها و برهه‌هایی درخشش‌های قرآنی و برنامه‌هایی چون معرفی سیدمحمدحسین طباطبایی، درس‌هایی از قرآن (که اکنون به دلیل حرف‌های پرتکرار، بی مخاطب شده است) و  سریال مردان آنجلس، حضرت مریم(س) و یوسف(ع)، موج‌هایی را در کارهای قرآنی به راه ‌انداخت. برنامه محفل، شکل برنامه‌های سنتی بود که جماعتی بخوانند و جماعتی داوری کنند مثل موج شب‌های قرآن دهه 70 و موج حضور قراء مصری چون شحات، احمد نعینع، اللیثی و ...  در ایران.

مرزها را شکست تا به پیشرفت و تحول رسید

معاف در ادامه به انتخاب عنوان محفل برای این برنامه به استناد آنچه که خود پیامبر(ص) استفاده کرده است، اشاره کرد و ادامه داد: کرونا از جمله موج منفی بود که به جلسات و محافل قرآنی، آسیب زد اما برنامه محفل آن آسیبی که از کرونا وارد شده بود و بخشی از این امواج منفی سال‌های گذشته را جبران کرد چون به معنای قرآنی «تصریف»، تنوع کلامی و غیرکلامی و بیانی و غیربیانی در قرآن، مفید بود و برنامه بر اساس آن تمهید و تدارک شده بود.

معاون قرآن و عترت ارشاد با اشاره به اینکه پخش برنامه محفل در کشورهایی که ذائقه اهل‌بیتی چون عراق، سوریه و لبنان و ... دارند با استقبال روبرو بود، بیان کرد: اصلی ترین کار محفل تولید فرم و قالب بوده است. این اصلی‌ترین کاری است که در برنامه‌سازی دینی صدا و سیما مشکل داریم و حال آنکه باید بتوانیم برنامه دینی با مخاطب تودگانی ایجاد کنیم. البته با پخش این برنامه گرایش و علاقه مخاطبان مذهبی که با قرآن ارتباط نداشته‌اند، بیشتر شده است اما باز هم باید پیمایش‌های لازم انجام شود و دید که چه میزان در گرایش افراد غیرمذهبی نیز اثرگذار بوده است.

وی ادامه داد: کنش بسیاری از مردم ناشی از کشش و گرایش است و نه بینش و نگرش. برنامه محفل در لایه کشش و گرایش آمده است و نه بینش و گرایش.

سخنران دیگر این مراسم احمد زرنگار، عضو هیئت علمی دانشگاه صدا و سیما، قاری و داور مسابقات بین‌‌‌المللی قرآن بود، گفت: دو نوع مخاطب را باید در برنامه محفل در نظر بگیریم؛ مخاطب عام و مخاطب خاص. این برنامه برای مخاطب عام، برنامه جذابی بوده است آن هم به دلیل جاذبه‌هایی که در نمایش و تصویر و واکنش و کنش‌های بین داوران و میهمانان برنامه داشتیم اما این برنامه از دید متخصصینی چون ما آسیب‌هایی داشته است.

وی بیان کرد: پخش برنامه محفل از شبکه 3 و تأثیرگذاری در جذب مخاطب بیشتر، شکسته شدن قالب‌ها و هر فردی خیلی معمولی در حرف دیگری ورود پیدا می‌کرد، ترکیب خود تیم داوری با حضور چهره‌ها و پیشکسوتان در امر تلاوت تفسیر قرآن، ایجاد صحنه‌های عاطفی، اتصال فعالیت‌های مردمی به مردم و آوردن فعالیت‌های پشت پرده به صحنه از جمله نکات مثبت برنامه محفل بود.

زرنگار ادامه داد: اما از جمله نکات قابل ارتقای این برنامه می‌توان به مواردی چون استفاده از تیم داوری واحد در 30 برنامه با 5 کارشناس معین، فراز و فرودهای متفاوت برنامه (به طوری که در برخی از شب‌ها ریتم برنامه تند و در برخی از برنامه ریتم برنامه کُند بود)، پراکنده‌ بودن فرم محتوای برنامه، نداشتن اسلوب خاص در بحث تدوین، اظهار نظر کارشناسان در سایر رشته‌های فعالیتشان، پیشنهاد تشکیل هیئت علمی اندیشه‌ورز قرآنی در رسانه (با وجود اینکه در صدا و سیما چند شبکه قرآنی و گروه‌های معارفی است اما نیازمند فرماندهی واحد هستند تا خط قرمز را رد نکنند)، فرهنگ‌سازی برای قرآن با ساخت این برنامه با وجود اینکه تلاوت قرآن در جامعه فرهنگ نیست، اهتمام به بخش‌هایی چون خوشنویسی و هنری در این برنامه اشاره کرد.

سپس سیدعلی موسوی‌میرکلابی، مدیرکل سنجش مخاطب مرکز تحقیقات صدا و سیما در زمینه مخاطب‌سنجی برنامه محفل، گفت: برخی از کارهای تولیدی دارای پیشنیه و تئوری و نظریه هستند، چون کارهای مستند که قالب‌هایی دارد و الگوهایی از سوی شبکه‌های مختلف ارائه می‌شود و کارهای مفصل انجام شده است و ورود به این حوزه با مشکلات کمتر روبرو است اما در حوزه کارهای معارفی ـ قرآنی در شکل و موضوع، پیشنیه تئوریکی کم است آنچه در محفل اتفاق افتاد، جابه جایی مرزها در حوزه داوری، شکل کار و حتی دعوت از میهمانان و دکور و مباحثی که باید به عوان فرهنگ در جامعه از طریق قاب تلویزیون منتقل شود، بود.

وی با اشاره به اتفاق مبارک ورود قرآن به زندگی روزمره مردم در ایام ماه مبارک رمضان، ادامه داد: اینکه بتوانیم از داورانی استفاده کنیم که پا به پای میهمان برنامه جلو بروند و اینکه عوامل برنامه به تعبیری با میهمانان جلو بروند، وجه موفقیت برنامه محفل است. این نکته مهم است که از شرایط معمول و مورد قبول عامه فراتر برویم و صرفاً به ورود افراد با تحصیلات خاص در حوزه‌ای خاص، اشاره نکنیم بلکه نشان دهیم مثلاً فردی با معلولیت وارد این حوزه شده است.

موسوی میرکلابی با تأکید بر اینکه قالب‌شکنی‌ها در حوزه اجرا کار مناسبی بود، اظهار کرد: اما دغدغه من درباره محفل این است که مراقب باشیم تمام برنامه‌ها به سمت محفل‌سازی نرود، اگر این اتفاق رخ دهد، اثری که محفل در سری اول خود داشته است به این شکل نخواهد داشت و باید از سری سازی و انجام کارهای شبیه هم در قاب تلویزیون جلوگیری کنیم.

وی به نتیجه نظرسنجی از برنامه محفل و 20 درصد میزان مخاطب و رضایت 90 درصدی از برنامه محفل، بیان کرد: این نشان‌دهنده رضایت بالای مخاطبان از این برنامه است.

بنابر این گزارش، سخنران دیگر این مراسم سیدمرتضی احمدزاده، مدیرگروه معارف شبکه سه سیما بود. وی با اشاره به ضرورت دریافت نقدهای شفاهی و کتبی برنامه محفل و عمل کردن به آن‌ها برای موفقیت برنامه محفل، بیان کرد: پیشنهادات متعدد و مدل‌های گوناگونی را پیش از ورود به ماه مبارک رمضان برای برنامه‌سازی این ایام داشتیم. اما از سوی ورود به برنامه‌های قرآنی ریسک بزرگی است چرا که اگر این برنامه بزرگ با این حجم نتواند با مخاطب ارتباط برقرار کند، علاوه بر آسیب به شبکه و به برنامه‌سازی قرآنی نیز آسیب می‌زند و ناراحت بودیم که نکند برنامه‌سازی برای قرآن تحت تأثیر قرار گیرد اما با وجود این تحذیرها این برنامه ساخته شد.

وی با تأکید بر اینکه مهم‌ترین عاملی که برنامه محفل را محفل کرد، جسارت پرداختن به این موضوع آن هم با این کیفیت بود، افزود: البته رمز دیگر موفقیت این برنامه هماهنگی و تعامل دستگاه‌ها چون معاونت قرآن و عترت ارشاد، شورای توسعه فرهنگ قرآنی، سازمان تبلیغات اسلامی و ... بود. از سوی دیگر تیم جوان تولیدکننده بود. به این جوان‌ها که بخش اعظم ‌آن‌ها دهه هفتادی بودند، اعتماد شد که مهم بود.

احمدزاده با اشاره به برنامه ترتیل‌خوانی ظهرهای ماه مبارک رمضان شبکه 3 که با مخاطب 16 تا 17 درصدی پخش می‌شود، اظهار کرد: برنامه محفل براساس آن درست شد. مسئله کمک‌کننده دیگر در برنامه محفل این است که تیم تولید کاملاً با تیم سیاست‌گذاری منطبق بوده است

وی با تأکید بر اینکه در برنامه محفل همراهی و کمک مردم به ویژه جوانان و علاقه‌مندان را شاهد بودیم، گفت: حتماً آنچه را که برنامه محفل تا این حد موفق کرد لطف قرآن و در مرحله بعد اخلاص تیم تولیدکننده و معتقد به این مفاهیم بود که با تمام وجود ایستاده بودند تا به قرآن خدمت کنند و نتیجه خوبی نیز حاصل شد.

پیشینه تئوریکی کم برنامه‌سازی قرآنی ـ دینی

در ادامه محمدرضا فهیمی، مدیر گروه تلویزیونی مرکز هنری رسانه‌ای نهضت با تأکید بر اینکه مهم‌ترین ارتقای برنامه، شنیدن نقدها است، ادامه داد: محفل طغیانی علیه انحصارطلبی در برنامه‌های معارفی بود که به حاشیه صدا و سیما رفته بودند. به برنامه‌های معارفی به عنوان برنامه شاخص و مخاطب آور برای صدا و سیما، توجه نمی‌شد.

وی بیان کرد: از سوی دیگر با برنامه محفل انحصار در جامعه قرآنی کشور شکسته شد، همچنین بعد از کرونا جامعه به ویژه قشر جوان از این جامعه دور شدند. از سوی دیگر مردم به دلیل فارسی زبان بودن، مشکل ساختاری و ریشه‌ای در انس گرفتن با قرآن دارند. همچنین قرآن در کشور ما با فضای غمگین عجین شده است و حال آنکه نباید اینگونه باشد. با وجود این انحصارها و نبود تجربه قبلی و با توجه به تداخل ماه رمضان با ایام نوروز، برنامه محفل تهیه و تولید شد.

فهیمی اضافه کرد: برگ برنده برنامه محفل مخلوط کردن سرگرمی با برنامه‌های معارفی با رویکرد تشویقی بود. از سوی دیگر میزبانان این برنامه(تیم داوری) متشکل از دو نسل متفاوت قاری جوان و پیشکسوت بود. همچنین همه جانبه‌گرایی و هم‌افزایی بین دستگاه‌ها در اجرای موفق برنامه محفل مؤثر بود. اگر این حمایت‌ها و همکاری‌ها نبود قطعاً این اتفاق نمی‌افتد.

مدیر گروه تلویزیونی مرکز هنری رسانه‌ای نهضت بیان کرد: تأثیر برنامه محفل همین است که از مقام حس و شناخت فراتر رفته و به عمل رسیده است و بازخوردهایی داشتیم از نسل نو که می‌خواستند قرآن را یاد بگیرند و حفظ کنند یعنی برنامه محفل از مقام حس و شناخت فراتر رفته است.

از دیگر نقدها و پیشنهادات مطرح شده در این برنامه؛

• تهیه و تولید برنامه شاد خانوادگی براساس مفاهیم دینی
• استعدادنمایی در برنامه محفل نه استعدادیابی
• وبگاه به روز و مناسب برنامه
• به هم زدن چارچوب‌های سازمانی (روحانی‌ای که هیجان را نشان می‌داد، پوشیدن لباس‌های رنگی از سوی قشر مذهبی و ...)
• گلایه از عدم رفت و برگشت میان حاضران و تماشاگران حاضر در استودیو
• گلایه از حضور تماشاچیان از یک طیف و یک پوشش 
• موازی برنامه محفل، برنامه عطرالکلام هر روز در ماه مبارک رمضان از شبکه MBC بود اما برنامه محفل اصل بهترین قصه‌گو برنده است را رعایت کرد و در دام عطرالکلام نیفتاد.
• تشکر از دانشگاه صدا و سیما برای میزبانی چنین نشستی
• دکور حرفه‌ای و علم به روز مجری برنامه «رسالت بوذری» در بحث‌های اهل‌بیتی و خوانش شعرهایی با این مضمون که به جذابیت برنامه افزود.
• یادی از کارپژوهشی استاد مرحوم لسانی فشارکی با موضوع زبان قرآن
• پتانسیل برنامه محفل در سری جدید برای تبدیل نقاط ضعف به نقاط قوت
• کار پیمایشی درباره میزان ریزش و سرخوردگی حافظان از مراکز حفظ قرآن و یا پس از اتمام حفظ و کنار گذاشتن محفوظات یا از دست دادن محفوظات

گزارش تصویری هم‌اندیشی بررسی و تحلیل برنامه تلویزیونی محفل