نیاز به دعا در عصر کنونی بیشتر از گذشته است/ لوازم ترویج فرهنگ دعاخوانی

دعا و راز و نیاز با پروردگار، در همه ادیان الهی دارای جایگاه والایی است و پیروان ادیان و مذاهب، هرکدام دارای ادعیه، اوراد، نیایش‌ها و اذکار خاص خود برای ارتباط با پروردگار هستند. اما اسلام بیش از هر دین دیگری برای دعا جایگاه قائل شده است. این مسئله مخصوصا در سبک زندگی اسلامی جایگاه مهمی دارد.

برای بررسی بیشتر جایگاه دعا در دین اسلام خبرنگار ایکنا با حجت‌الاسلام والمسلمین سیدمحمدکاظم طباطبایی، عضو هیئت علمی دانشگاه قرآن و حدیث به گفت‌وگو نشسته است.

وی در ابتدا درباره اهمیت دعا در اسلام گفت: دعا، نحوه سخن گفتن انسان با خداست. البته دعا زیرشاخه‌هایی همانند مناجات دارد که به معنای نجوا و نیایش است ولی دعا، خواسته‌های انسان است. به نظر می‌رسد انسان برای اینکه انسانیت خود را به حد تکامل والایی برساند نیازمند یاد گرفتن چیزهایی است که وی را به خدا نزدیک کند. خدای متعال در قرآن کریم فرموده است: «وَمَا خَلَقْتُ الْجِنَّ وَالْإِنْسَ إِلَّا لِيَعْبُدُونِ؛ و من جنّ و انس را نیافریدم مگر برای اینکه مرا (به یکتایی) پرستش کنند» (ذاریات/ 56) در اینجا خداوند تأکید می‌کند که شما برای عبادت آفریده شده‌اید. این عبادت و عبودیت در برخی از مناسک و دعاها جلوه‌گر می‌شود و این بروز و ظهور عبودیت در دعا کاملا محسوس هم هست. مثلا دعای کمیل، مناجات شعبانیه، دعای امام حسین در عرفه یا صحیفه سجادیه، همگی تجلی جلوه عبودیت انسان نسبت به مقام الهی هستند.

افق‌های معرفتی جدید با دعا

حجت‌الاسلام طباطبایی افزود:‌ به نظر می‌رسد اگر بخواهیم روح عبودیت و نیایش و پرستش در وجودمان نهادینه، شکوفا و تثبیت شود همگی نیازمند دعا هستیم یعنی دعا گونه‌ای ناز کردن و اظهار نیاز است. بهترین شکل برای دعا کردن، دعایی است که از دل و قلب انسان نشئت بگیرد اما به نظر می‌رسد با توجه به اینکه ائمه(ع) جایگاه ویژه‌ای دارند و معرفت آنها چندان قابل قیاس با معرفت ما نیست لذا آنها به ما یاد می‌دهند چگونه با خداوند نیایش کنیم بنابراین دعا افق‌های معرفتی جدیدی را هم برای ما ایجاد می‌کند.

عضو هیئت علمی دانشگاه قرآن و حدیث ادامه داد: زیارت هم جایگاه متفاوتی دارد. اصل زیارت، دیدار با الگو و اسوه یعنی رفتن به محل است اما این رفتن به محل، پائین‌ترین مرحله زیارت است و می‌تواند جلوه‌های دیگری هم داشته باشد یعنی معصومی که زیارت می‌کنیم را دقیق‌تر بشناسیم و خواسته‌هایمان را با او هماهنگ کرده و از او یاد بگیریم که باید چگونه باشیم. در زیارات معصومین و مخصوصا زیارت جامعه کبیره یا زیارت امین الله یعنی زیارت‌های معرفتی که از معصومین رسیده است، افزون بر جایگاه زیارت معصوم، گونه‌ای دعا، نیایش و عبودیت را هم مشاهده می‌کنیم بنابراین اگر بگوییم خدای متعال ما را آفریده که عبودیت ما تکامل پیدا کند نقش دعا و زیارت در این مرحله از تکامل انسان کاملا هویدا و مشخص است.

سهل الوصول بودن مفاتیح الجنان

وی درباره دلایل ماندگاری مفاتیح گفت: مرحوم شیخ عباس قمی، کلا شخصی خوش ذوق و خوش سلیقه بوده است و این خوش سلیقگی در همه کارهای او به چشم می‌خورد مخصوصا ایشان در کارهای علمی‌تر همانند «سفینةالبحار»، مبدع و مؤسس است اما در مفاتیح الجنان، کار جدیدی صورت نداده بلکه اقدام به ویرایش و پیرایش کرده و مقداری کامل‌تر شده است اما از دلایل موفقیت این اثر، ترتیب شایسته آن یعنی ورود و خروج منظم آن متناسب با نیاز خواننده است. قبل از مفاتیح، کتاب‌های دعای فراوانی همانند زاد المعاد علامه مجلسی یا مصباح المتهجد مرحوم شیخ طوسی وجود دارند که صدها سال قبل‌تر نوشته شده‌اند اما اینکه مفاتیح الجنان، معرف‌تر شده به علت توجه به نیاز مخاطب و سهل الوصول بودن رسیدن به این مقصود است مثلا در مصباح المتهجد، با اینکه شیخ طوسی از نظر علمی خیلی بالاتر از شیخ عباس قمی است اما کتاب وی دیریاب‌تر و مفاتیح سهل الوصول است.

حجت‌الاسلام طباطبایی تصریح کرد: ‌مرحوم محدث قمی، خیلی از دعاها را چون بلند هستند در کتاب خود نیاورده است و تلاش کرده کتابی جمع و جور برای استفاده فراهم کند. چنین مواردی باعث شده مفاتیح الجنان ماندگار شود. البته برخی اخلاص مرحوم شیخ عباس قمی را مطرح می‌کنند که معتقدم اخلاص وی در سفینه البحار بسیار بیشتر و لااقل صد برابر مفاتیح است اما مسئله این است که این کتاب برای توده مردم نوشته شده تا بتوانند نیازهای معنوی خود را از این طریق برآورده کنند.

لوازم ترویج دعاخوانی

وی درباره لوازم ترویج فرهنگ دعاخوانی در جامعه گفت: در دوران جدید، سبک زندگی چنان تغییر کرده است که باید برای هر ده سال، یک برنامه و راهکار جدید را تدوین کنیم. برخی از نهادهای متولی امور فرهنگی وظایف خاص خود را دارند لذا باید ذوق و سلیقه و نیاز مخاطب را رصد کنند مثلا دعای امام زمان(عج) با لحن آقای فانی که در ایام کرونا از صدا و سیما پخش می‌‌شد کاربرد زیادی داشت چون احساس نیاز پدید آمده بود بنابراین اگر افراد احساس نیاز کنند طبیعتاً سراغ دعا و مناجات می‌آیند اما اگر احساس نیاز پدید نیاید افراد با کاهلی و کسالت با دعا مواجه می‌شوند. برای مثال یکی از عللی که جامعه ما با دعا ارتباط چندانی برقرار نمی‌کند این است که متن دعا عربی است و مخاطب اساسا معنای آن را نمی‌فهمد و زیبایی‌هایش را نمی‌بیند.

عضو هیئت علمی دانشگاه قرآن و حدیث تصریح کرد: دعای ابوحمزه یکی از دعاهای ناب است لذا اگر آن را به صورت تکه تکه و با زبان هنری زیباتری در لحن گفتاری، ترجمه فارسی و حتی ترجمه منظوم ارائه دهیم طبیعتاً اقبال به دعا و مناجات بیشتر می‌شود. برخی مداحان و هنرمندان تکه‌هایی از دعای ابوحمزه را با زبان فارسی بیان کرده‌اند و این اقدامی ارزنده است. از سوی دیگر لحن و گویش باید مطلوب باشد و این هم آثار خوبی در پی دارد. از سوی دیگر تنوع در گفتار، مسئله‌ دیگری است که باید در نظر داشت. گاهی می‌بینیم صدا و سیما، پنج نفر دعاخوان دارد که فقط آنها دعا را تکرار می‌کنند و این ممکن است باعث اقبال مخاطب نشود اما ما دعاخوان‌های متخصص و متبحر زیادی در جالی جای کشور داریم و می‌توانیم به تنوع‌بخشی اقدام کنیم چون باعث رغبت بیشتر مردم می‌شود. لذا جمودی که صدا و سیما و برخی نهادها روی افرادی خاص دارد ممکن است میزان اقبال به دعا را کاهش دهد.

حجت‌الاسلام طباطبایی گفت: به نظرم نیاز به دعا در دوران کنونی بسیار بیشتر از گذشته است. تا حدود صد سال پیش، مردم در جوامع محدودی همانند روستای خودشان زندگی کرده و ارتباط زیادی با جوامع دیگر نداشتند و همین باعث می‌شد که افراد سالم‌تر بمانند اما آسیب‌های جامعه کنونی بیشتر است بنابراین نیاز ما به دعا هم بیشتر است لذا باید تلاش کنیم دعا و نیایش را مخصوصاً در میان نسل جدید نهادینه و تثبیت کنیم. چنین کاری فراتر از اقدامات طلبه‌ای همانند بنده است بلکه نیازمند برخی اقدامات روانشناختی، تربیتی و اجتماعی هستیم یعنی باید تخصص‌های متفاوت در کنار هم قرار بگیرند و ببینند که چگونه می‌توان فرهنگی را در جامعه رواج داد؟ همانگونه که وقتی غربی‌ها می‌خواهند در جامعه ما اقدامی انجام داده و ذهنیت کودک و نوجوان ما را نسبت به باورها و ارزش‌ها تغییر دهند یک سری افراد متخصص می‌آورند و برای سی سال آینده جامعه ما برنامه‌ریزی می‌کنند. مفاتیح الجنان منبع خوبی است اما این منبع باید با روش‌های دیگری به مخاطب عرضه شود.