شکایت زمین از مردم و حکومتها در قبال رفتار با طبیعت + صوت
نویسنده کتاب «اخلاق زیست محیطی پیامبر اکرم(ص)» به فاصله عمیق سیره حضرت رسول(ص) در رفتار با طبیعت و عملکرد ما مسلمانها در قبال طبیعت اشاره و تصریح کرد: زمین روز قیامت از عملکرد مردم و حکومتها شکایت خواهد کرد.
تقی متقی، نویسنده کتاب «اخلاق زیست محیطی پیامبر اکرم(ص)» و مسئول مرکز مطالعات و تحقیقات حوزه نمایندگی ولی فقیه در جهاد کشاورزی، در گفت‌وگو با ایکنا، به تشریح نگاه اسلام نسبت به محیط زیست و سیره حضرت رسول(ص) در این خصوص پرداخت و گفت: هر انسان و جامعه‌ای براساس جهان‌بینی خاص خود با محیط زیست، مردم و خداوند رفتار می‌کند. این جهان‌بینی‌ها در کل به دو بخش جهان‌بینی الهی و مادی تقسیم می‌شود. هر یک از این دو جهان‌بینی نگرشی به ما می‌دهند که بر مبنای آن با طبیعت و عناصر آن برخورد می‌کنیم.
وی تشریح کرد: به طور کلی ما در جهان‌بینی الهی طبیعت و عناصر محیط زیست را از این جهت که آفریده خداوند هستند شایسته احترام و مقدس می‌دانیم. برخلاف جهان‌بینی مادی که هیچ درک، شعور و تقدسی برای عناصر طبیعت قائل نیستند. افرادی که پیرو مکتب فکری مادی هستند دم را غنیمت می‌شمارند و تلاش دارند بیشترین سود را از عناصر طبیعت ببرند و به مباحث اخلاقی رفتار با طبیعت توجه ندارند.
طبیعت خودآگاه و شعورمند است
متقی ادامه داد: افرادی که پیرو حقیقی جهان‌بینی توحیدی هستند، دستگاه طبیعت را بی‌شعور و بی‌هدف نمی‌دانند بلکه یک پیکره حساس، خودآگاه، دارای نیروی اراده، علم و آفرینندگی می‌دانند. از این جهت در جهان‌بینی اسلامی طبیعت را دارای یک حقیقت واحد می‌دانیم و وجود و همه عناصر آن را تجلی‌گر ذات حق تعالی و ساخته و پرداخته حکمت بی‌همتای الهی است؛ بنابراین این طبیعت ذاتاً دارای اجر و اعتبار ویژه است. نفس هستی ارزش دارد تا چه برسد به اینکه جلوه‌ها و نمودهای آن که براساس حکمت محض و خیر و سودمندی آفریده شده است.
وی تصریح کرد: بنابراین این طبیعت زنده، پویا و فعال است و ما باید این سرزندگی و نشاط را زنده نگه داریم و به نسل‌های بعدی منتقل کنیم. از دیدگاه اسلام به تقدس و ارزشمند بودن طبیعت از سه جهت می‌توان نگاه کرد؛ اول اینکه دارای آفریننده‌ای دانا و توانای مطلق است، دوم اینکه پدید آوردنده و استمرار بخش زندگی، خالق سرور، نشاط و آرامش است و سوم اینکه نفس وجود و هستی و عناصر سازنده آن پویا، زنده و هوشیار هستند چنانچه قرآن کریم می‌فرمایند: «وَإِنْ مِنْ شَيْءٍ إِلَّا يُسَبِّحُ بِحَمْدِهِ وَلَكِنْ لَا تَفْقَهُونَ تَسْبِيحَهُمْ إِنَّهُ كَانَ حَلِيمًا غَفُورًا؛ و هيچ چيز نيست مگر اينكه در حال ستايش تسبيح او مى‌گويد ولى شما تسبيح آنها را درنمى‌يابيد به راستى كه او همواره بردبار [و] آمرزنده است». (آیه 44 سوره اسراء).
نویسنده کتاب «اخلاق زیست محیطی پیامبر اکرم(ص)» با اشاره به اینکه شما چیزی را در عالم وجود پیدا نمی‌کنید الا اینکه آنها در حال تسبیح خداوند هستند ولی شما این تسبیح و ستایش را متوجه نمی‌شوید، گفت: حتی در روایات آمده است که رعدی که می‌غرد، موج‌های دریا، پرندگانی که در آسمان بال می‌گشایند و ... در حال تسبیح خداوند هستند و همه این احادیث بر مبنای آیات الهی بیان شدهاند.
50 درصد رودخانه‌های جهان خشک شدهاند
وی به آمارهای هشدار دهنده در خصوص تخریب محیط زیست در ایران و جهان، نیز اشاره کرد و گفت: فرسایش شدید خاک، از بین رفتن بیش از 50 درصد رودخانه‌های جهان، خشک شدن بسیاری از دریاچه‌ها از جمله دریاچه آرارات، از بین رفتن بخش قابل توجهی از جنگل‌های جهان، در آستانه انقراض بودن 25 درصد پستانداران و 12 درصد از پرندگان و از بین رفتن یک سوم ذخایر ماهی‌های جهان صرفاً بخش کوچکی از تخریب‌های گسترده محیط زیست در جهان است.
قاعده مهم لاضرر در خصوص محیط زیست
این پژوهشگر حوزه محیط زیست افزود: حضرت رسول(ص) قواعدی را بنیان گذاشته‌اند که از طریق عمل به این قواعد می‌توانیم به حفظ محیط زیست اقدام کنیم و با عناصر خاطی مواجه شده و آنها را ضامن تخریب‌های محیط زیست قرار دهیم که یکی از این قواعد قاعده لاضرر است. براساس این قاعده ما حق نداریم در استفاده از عناصر طبیعت طوری رفتار کنیم که به جامعه و دیگران ضرر بزنیم تا خودمان نفع ببریم. لذا تمام کسانی که با سوء استفاده از طبیعت به دیگران و حتی آیندگان خواسته یا ناخواسته زیان بزنند این قاعده می‌گوید باید آن ضرر را جبران کنند.
وی ادامه داد: مبنای این قاعده براساس حدیثی از پیامبر اکرم(ص) است که فرمودند: «لا ضَرَر و لا ضِرار فی الاسلام». نه هیچ کس خودش می‌تواند به خودش ضرر بزند و نه می‌تواند به دیگران ضرر بزند لذا هر جایی که ضرری به محیط زیست زده شود، فرد ضرر زننده مسئول است و باید جبران کند.
چرا از دیدگاه اسلام نمی‌توان محیط زیست را تلف کرد
متقی دومین قاعده مهم در خصوص محیط زیست را اتلاف اعلام کرد که براساس این قاعده که از حدیث «حرمه مال المسلم کحرمه دمه؛ مال مسلمان مانند خون او حرمت دارد» برداشت شده است، همانطور که خون یک مسلمان را نمی‌توان ریخت، مال یک مسلمان را نیز نمی‌توان از بین برد. یا می‌فرماید هرکس مال دیگران را تلف کند، ضامن است و از آنجایی که محیط زیست متعلق به همه مسلمانها از جمله مسلمان‌هایی است که در آینده زندگی خواهند کرد نمی‌توان موجب تلف شدن و از بین رفتن محیط زیست شد.
وی تصریح کرد: منابع طبیعی که در دست ماست بزرگ‌ترین سرمایه بشریت است و هر کس اینها را تلف کند، براساس این قاعده ضامن و مسئول است. قاعده سوم در این خصوص نیز تسبیب است. یعنی نه تنها مستقیماً و مباشرتاً خود فرد محیط زیست را تخریب کند، بلکه اگر حتی کسی را مجبور به این کار کند یا پول به کسی بدهد که اقدامی در جهت تخریب محیط زیست انجام دهد یا کاری کند که نتیجه آن زیان دیدن محیط زیست است، چون سبب تخریب محیط زیست شده، همان فرد ضامن است.
ضامن سپردن سالم محیط زیست به آیندگان هستیم
متقی ادامه داد: قاعده ضمانت نیز بر این اساس است که هر کس هر چیزی را از مال دیگران به دست گرفت تا زمانی که آن را پس نداده ضامن است؛ عناصر طبیعت که هم اکنون در دست بشر است نیز چون باید سالم به دست آیندگان سپرده شود، بشر امروز در خصوص حفظ آن ضامن است. براساس این قواعد در مواردی که به صورت مستقیم آیه و حدیثی در خصوص آن نداریم که افراد را در مورد زیان‌های محیط زیستی مسئول بدانیم و مانع تخریب محیط زیست شویم، از طریق این قواعد می‌توانیم افراد را مجبور کنیم که به محیط زیست احترام بگذارند و هر جا آلودگی ایجاد کردند جبران کنند.
وی در خصوص پیشگیری از آلودگی محیط زیست در سیره پیامبر گرامی اسلام(ص) نیز گفت: در سنت پیامبر(ص) سخنان و اعمال زیادی حاکی از لزوم احترام به طبیعت و جانداران است. حضرت رسول(ص) می‌فرمایند تا جایی که می‌توانید نظافت را رعایت کنید خداوند اسلام را بر ستون نظافت قرار داده است. بنابراین شالوده اسلام پاکیزگی است. بنابراین آلوده کردن محیط زیست برخلاف شالوده اسلام است.
بهترین صدقه؛ آب نوشانیدن به گیاه، حیوان و انسان
توجه به جایگاه و اهمیت آب در سیره پیامبر اکرم(ص) بخش دیگری از سخنان این پژوهشگر حوزه محیط زیست بود که بدان اشاره و تصریح کرد: در فقه اسلامی از آلوده کردن آب به نجاسات نهی شده است. پیامبر مردم را از قضای حاجت کردن کنار چاه‌ها و نهرهای آبی که از آب آنها برای آشامیدن و شست‌وشو استفاده می‌شود، نهی کرده است. همچنین در حدیثی آمده است که بهترین صدقه این است که به دیگران آب بنوشانید که این دیگران شامل انسان، حیوان و گیاه است. در سخنان حضرت رسول است که حتی اگر گیاه تشنه را آب بدهی گویی یک انسان تشنه را سیراب کرده‌ای و خداوند به هر فردی که صاحب جگر تشنه‌ای را سیراب کند، پاداش می‌دهد.
وی با اشاره به اینکه پیامبر اسلام(ص) در سخن دیگری می‌فرمایند هر کس مؤمنی را با آبی که در اختیار دارد سیراب کند، خداوند در برابر هر جرعه آن آب، 70 هزار حسنه به وی عطا می‌کند، گفت: اسلام مسلمانها را به آب دادن و آبیاری تشویق کرده و تأکید دارد حق نداریم آب را آلوده کنیم و از بین ببریم و باید پاکی آب را حفظ کنیم و به آیندگان تحویل دهیم. نکته مهم دیگر در خصوص آب اسراف و تبذیر نکردن آب است. امروزه بسیار آب را اسراف می‌کنیم در حالی که اسراف آب از سیره پیامبر(س) و دستورات اسلام به دور است.
وی به روایتی در این خصوص نیز اشاره کرد و گفت: حضرت رسول(ص) در حال عبور از مکانی بودند که سعد بن معاذ که از یارانشان بودند را دیدند که وضو می‌گیرند، به سعد گفتند اسراف نکن. سعد گفت ای پیامبر خدا آیا در آب وضو هم اسراف است؟ حضرت فرمود آری اگر چه در کنار نهری جاری باشی.
متقی ادامه داد: مسئله دیگر وارد کردن مواد آلوده به آب است. اکنون به وفور در جهان زباله‌ها و مواد آلاینده وارد آب‌ها می‌شود که از سیره پیامبر(ص) به دور است. آن حضرت می‌فرمایند کسی که ریخت و پاش کند خدا او را فقیر می‌کند. سرمایه ما آب و خاک است و اگر اینها را درست استفاده نکنیم و هدر بدهیم خدا ما را فقیر خواهد کرد و این یک مسئله منطقی است که اگر سرمایه خود را هدر دهیم فقیر خواهیم شد.
وی در خصوص اهمیت خاک و سفارشات پیامبر(ص) در این خصوص نیز گفت: براساس معیارهای علمی در شرایط عادی خاک جدید با سرعتی در حدود دو و نیم سانتیمتر در 150 تا هزار سال تشکیل می‌شود یعنی برای ساخت چند سانتیمتر خاک 500 تا هزار سال زمان لازم است. حال این خاک ارزشمند را ما آلوده و تخریب می‌کنیم در حالی که این خاک باید به عنوان سرمایه حفظ شود. باید به خاطر داشته باشیم همانطور که بدون آب زندگی ممکن نیست بدون خاک نیز زندگی ممکن نخواهدبود.
مسئول مرکز مطالعات و تحقیقات حوزه نمایندگی ولی فقیه در جهاد کشاورزی در ادامه گفت: قرآن در رابطه با خاک و زمین می‌فرماید: خداوند این زمین را برای مردم قرار داد. یعنی مردم از این زمینه به درستی بهره‌برداری کنند و ادامه حیات دهند. «هُوَ أَنْشَأَكُمْ مِنَ الْأَرْضِ وَاسْتَعْمَرَكُمْ فِيهَا (سوره هود آیه 61) خداوند شما را از این زمین خلق کرد و آبادکردن آن را نیز بر عهده شما قرار داده است تا از محصولات زمین ارتزاق کنید و ادامه حیاط دهید». پس وظیفه آدم‌ها آباد کردن زمین است و هر کاری که موجب آسیب دیدن و نابودی خاک و زمین و سایر اجزاء آن شود خلاف خواست خداوند و محکوم است؛ بنابراین رعایت اعتدال در مصرف عناصر طبیعت و محیط زیست در هر زمان ضروری است.
شکایت زمین از انسان‌ها و حکومتها
وی افزود: قرآن کسانی که در زمین فساد می‌کنند، مثلاً آب‌ها را آلوده می‌کنند، حیوانات را از بین می‌برند و ... را ملامت می‌کند و می‌فرماید: «وَإِذَا قِيلَ لَهُمْ لَا تُفْسِدُوا فِي الْأَرْضِ قَالُوا إِنَّمَا نَحْنُ مُصْلِحُونَ؛ و چون به آنان گفته شود در زمين فساد مكنيد مىگويند ما خود اصلاحگريم» آیه 11 سوره بقره. انسان مسلمان خود را باید در برابر خاک و آب و محیط زیست مسئول بداند و از ریختن کودهای شیمیایی، زباله و هر آنچه آسیب رسان به محیط زیست است پرهیز کند. قرآن زمین را زنده می‌داند و می‌گوید روزی فرا می‌رسد که این زمین به سخن در می‌آید و از عملکرد انسان‌ها گلایه می‌کند. چنانچه در سوره زلزال نیز آمده است که «این زمین خبرهای خود را ابراز خواهد کرد چون خداوند به او وحی کرده بگو»؛ لذا این زمینه روز قیامت از آدم‌ها و حکومت‌هایی که با او بد رفتار کرده‌اند شکایت می‌کند.
متقی همچنین گفت: پیامبر(ص) در رابطه با زمین فرموده‌اند: زمین را حفاظت کنید، این زمین مادر شماست و هر کسی که بر روی این زمین عمل خیر و شری انجام دهد این زمین در روز قیامت خیر و شر افراد را منعکس می‌کند. بنابراین این زمین شایسته احترام و حرمت و حفاظت است.
وی در بخش پایانی سخنان خود گفت: ما براساس جهان‌بینی اسلامی همه موجودات هستی را آیه الهی می‌دانیم و هر آیه‌ای هستی‌بخش و خالق خود را نشان می‌دهد؛ یعنی وجودش آینه‌ای برای دیدن خالق است. این موجودات حق حیات دارند و از ارج و قرب برخوردار هستند که از جمله این آیات الهی حیوانات هستند. احادیث زیادی از پیامبر(ص) در خصوص حیوانات داریم و وظایفی هم در خصوص نگهداری از حیوانات مطرح شده است. مثلاً پیامبر(ص) تصریح دارند که نباید به صورت حیوانات ضربه بزنید. حتی نباید بر پشت حیوان الکی بنشینید و بیش از توان حیوان نباید بر پشت حیوان بار بگذارید و در مسیر طاقت‌فرسا حیوان را ببرید. دستورات پیامبر(ص) تصریح دارد که افراد باید در قبال حیوانات احساس مسئولیت داشته باشند. پیامبر(ص) فرمان داده که محل استراحت حیوانات را پاکیزه کنید و فرموده‌اند «اگر ستم‌هایی که به حیوانات می‌کنید بر شما بخشوده شود، بسیاری از گناهانتان بخشیده خواهد شد». یعنی شما به حیوانات ستم زیادی می‌کنید و اگر خدا این ستم‌ها را ببخشد، آمرزیده خواهید شد.
متقی افزود: همچنین در اسلام از کشتن ناحق حیوانات نهی شده است و شایسته است به این سخنان مراجعه کنیم و به خودمان بیاییم و با طبیعت و عناصر محیط زیست مهربان‌تر باشیم.
گفت‌وگو از زهرا ایرجی
انتهای پیام
