بررسی سکه‌های تاریخی با محتوای قرآنی و شیعی
فرهاد قدوسی، عضو پژوهشی دانشگاه ایالتی وین در میشیگان آمریکا تصریح کرد: ما با دو گونه سکه با محتوا و پیام شیعی روبه‌رو هستیم. گونه اول تنها شامل آیات قرآنی هستند. گونه دوم به غیر از آیات قرآنی شامل عباراتی غیر قرآنی با محتوا و پیام شیعی چه به صورت مستقیم و چه در لفافه هستند.
به گزارش ایکنا، نشست «مباحثی در سیره‌نگاری و سیره پیامبر اسلام(ص)» به همت انجمن مسلمانان شیعه ام آی تی(ذکر) به صورت مجازی برگزار شد و فرهاد قدوسی، عضو پژوهشی دانشگاه ایالتی وین در میشیگان آمریکا طی سخنانی در جلسه نهم از سلسله مباحث این نشست به بررسی سکه‌ها به عنوان منبعی مادی برای تاریخ صدر اسلام پرداخت؛ به ویژه تاریخ سکه‌هایی که در ۴ قرن اولیه اسلامی به نوعی حاوی محتوایی شیعی بودند. خلاصه مباحث مطرح شده از سوی فرهاد قدوسی در ادامه از نظر می‌گذرد:
در سال ۹۴۵ میلادی(۳۳۳ق) آل بویه شیعی بغداد را فتح کردند و فاصله ۱۱۰ ساله تا سال ۱۰۵۵ میلادی(۴۴۷ ق) را که بغداد توسط سلجوقیان سنی فتح شد، قرن شیعه و یا قرن طلایی تمدن اسلامی می‌نامند. در این قرن به غیر از دولت شیعه بویه که بر نواحی از ایران و عراق حکومت می‌کردند دولت‌های شیعی فاطمیون در مصر و شمال آفریقا، بنی الحمدان در سوریه و شمال عراق و دولت زیدیان در یمن حکومت می‌کردند.
گفته می‌شود در این قرن نام امام علی(ع) بر روی سکه‌هایی که از مغرب تا مصر تا ایران در چرخش بودند ضرب شده بود.
ما با دو گونه سکه با محتوا و پیام شیعی روبه‌رو هستیم. گونه اول تنها شامل آیات قرآنی هستند. گونه دوم به غیر از آیات قرآنی شامل عباراتی غیر قرآنی با محتوا و پیام شیعی چه به صورت مستقیم و چه در لفافه هستند.
پیام سکه‌های قرآنی
گونه اول سکه‌ها عمدتاً از سوی اعضای خاندان پیامبر(آل بیت(ع)، بنی‌هاشم) که علیه حکومت مرکزی قیام کرده بودند از قرن هفتم تا یازدهم میلادی(یعنی در چهار قرن اول بعد از هجرت) ضرب شده‌اند. شواهد نشان می‌دهد که حکامی که این آیات قرآنی را بر روی سکه‌هایشان قرار می‌دادند، هم متن صریح قرآن را استفاده می‌کردند و هم به طور مکرر از معنای ضمنی مندرج در آیات قرآنی اطراف آیه ضرب شده استفاده می‌کردند، تا مراتب ویژه و فضایل خاندان پیامبر و حق آنها به رهبری جامعه مسلمانان را تأکید کنند.
در برخی موارد، به نظر می‌آید که این آیات به مانند بخشی از یک بیانیه سیاسی عمل می‌کنند که این حکام آنها را به صورت علنی در بیش از یک رسانه، از جمله سکه‌های خود، منتشر می‌کردند.
به نظر می‌رسد که استفاده خلاقانه از آیات قرآنی توسط آل بیت بیشتر در قرون دوم و سوم هجری تمرکز داشته است. آیات استفاده شده آیاتی از قرآن بودند که در آنها بر فضایل اهل بیت(ع) و حب نسبت به آنها تأکید می‌شود، آیاتی که در بحث‌های کلامی مورد تأکید و استفاده شیعیان بوده و هستند. در مواردی هم آیاتی که در آنها تأکید بر جهاد و مقاتله در راه خداوند و مقابله با ظالمان (مقصود حکومت‌های مرکزی) می‌شود بر روی این سکه‌ها دیده می‌شوند.
از آن جمله می‌توان به ۸ آیه زیر اشاره کرد:
۱)...قُل لَّا أَسْأَلُكُمْ عَلَيْهِ أَجْرًا إِلَّا الْمَوَدَّةَ فِي الْقُرْبَىٰ: ...بگو به ازاى آن [رسالت] پاداشى از شما خواستار نيستم مگر دوستى درباره خويشاوندان(23/ سوره شورا).
۲)إِنَّمَاوَلِيُّكُمُ اللَّهُ وَرَسُولُهُ وَالَّذِينَ آمَنُوا الَّذِينَ يُقِيمُونَ الصَّلَاةَ وَيُؤْتُونَ الزَّكَاةَ وَهُمْ رَاكِعُونَ: ولى شما تنها خدا و پيامبر اوست و كسانى كه ايمان آوردهاند همان كسانى كه نماز برپا مى‌دارند و در حال ركوع زكات مىدهند(55 سوره مائده).
۳)وَقُلْ جَاءَ الْحَقُّ وَزَهَقَ الْبَاطِلُ إِنَّ الْبَاطِلَ كَانَ زَهُوقًا: و بگو حق آمد و باطل نابود شد آرى باطل همواره نابودشدنى است(81 سوره اسراء).
۴)إِنَّ اللَّهَ يُحِبُّ الَّذِينَ يُقَاتِلُونَ فِي سَبِيلِهِ صَفًّا كَأَنَّهُم بُنْيَانٌ مَّرْصُوصٌ: در حقيقت خدا دوست دارد كسانى را كه در راه او صف در صف چنانكه گويى بنايى ريخته شده از سرباند جهاد مى كنند(4 سوره صف)
توضیح عکس: این سکه به نام حضرت فاطمه زهرا(س) ضرب شده است.
روی سکه، مرکز عبارت لا اله الا الله وحده لا شریک له و در حاشیه: بسم الله، ضرب سال 199، در کوفه
پشت سکه، مرکز عبارت محمد رسول الله فاطمی الاصفر و در حاشیه: آیه ان الله یحب الذین یقاتلون فی سبیله کانهم بنیان مرصوص.
۵)أُذِنَ لِلَّذِينَ يُقَاتَلُونَ بِأَنَّهُمْ ظُلِمُوا وَإِنَّ اللَّهَ عَلَىٰ نَصْرِهِمْ لَقَدِيرٌ: به كسانى كه جنگ بر آنان تحميل شده رخصت [جهاد] داده شده است چرا كه مورد ظلم قرار گرفته اند و البته خدا بر پيروزى آنان سخت تواناست (39 سوره حج).
۶) إِنَّمَا يُرِيدُ اللَّهُ لِيُذْهِبَ عَنكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ وَيُطَهِّرَكُمْ تَطْهِيرًا: خدا چنین می‌خواهد که هر رجس و آلایشی را از شما خانواده (نبوت) ببرد و شما را از هر عیب پاک و منزه گرداند (33 سوره احزاب).
۷)الَّذِينَ إِن مَّكَّنَّاهُمْ فِي الْأَرْضِ أَقَامُوا الصَّلَاةَ وَآتَوُا الزَّكَاةَ وَأَمَرُوا بِالْمَعْرُوفِ وَنَهَوْا عَنِ الْمُنكَرِ وَلِلَّهِ عَاقِبَةُ الْأُمُورِ: همان كسانى كه چون در زمين به آنان توانايى دهيم نماز برپا مى دارند و زكات مى دهند و به كارهاى پسنديده وامى دارند و از كارهاى ناپسند باز مى دارند و فرجام همه كارها از آن خداست(41 سوره حج).
۸)أَفَمَن يَهْدِي إِلَى الْحَقِّ أَحَقُّ أَن يُتَّبَعَ أَمَّن لَّا يَهِدِّي إِلَّا أَن يُهْدَىٰ فَمَا لَكُمْ كَيْفَ تَحْكُمُونَ: پس آيا كسى كه به سوى حق رهبرى مى‌كند سزاوارتر است مورد پيروى قرار گيرد يا كسى كه راه نمی‌نمايد مگر آنكه [خود] هدايت شود شما را چه شده چگونه داورى مى‌كنيد(35 سوره یونس).
از کسانی که در قیام علیه حکومت مرکزی چنین آیاتی را بر روی سکه‌های خود ضرب کردند می‌توان از عبدالله بن معاویه بن عبدالله بن جعفر بن ابیطالب(م. ۱۲۹ق)؛ ابومسلم خراسانی(م.۱۳۷ق.)؛ ابراهیم(م.۱۴۵ق)، ادریس(م.۱۷۴ق) و یحیی(م.۱۷۵ق) برادران محمد بن عبدالله بن حسن بن حسن (ع)(موسوم به نفس زکیه، م.۱۴۵ق)؛ سری بن منصور شیبانی معروف به ابوالسرایا (م. ۲۰۰ق)، ابراهیم بن موسی الجزّار(م. ۲۰۹ق) برادر امام رضا(ع) و امامان سلسله‌های زیدی ناحیه دریای خزر و امامان زیدی سلسله الرسی‌های یمن را نام برد.
سکه‌های اسلامی با پیا‌م‌های شیعی
گونه دوم سکه‌ها که نوشته‌هایی غیر قرآنی با محتوا و پیام شیعی بر روی آنها دیده می‌شوند از قرن چهارم هجری (قرن شیعه) رایج شدند. این نوشته‌های غیر قرآنی ضرب شده بر روی سکه‌ها را به دو دسته می‌توان تقسیم کرد: اولین دسته، آن‌هایی که به طور مشخص نام امام علی(ع) با استفاده از عباراتی مانند (علی ولی‌الله؛ علی خلیفة الله؛ الامام علی؛ علی خیرالناس بعد النبی؛ در آنها ذکر شده است و دسته دوم، آن‌هایی که به اهل البیت به صورت تصلیّه(صلی الله علیه و [على] آله) اشاره دارند.
عبارت «علی ولی‌الله» از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است، هم به خاطر این که بیشتر از هر عبارت دیگری که شامل نام امام علی(ع) باشد بر روی سکه‌ها ضرب شده است و هم اینکه جزء شهادات سه‌گانه شیعیان است. این عبارت تنها بیان فضیلتی برای داماد پیامبر نیست، بلکه برای مسلمانان شیعه معنای سیاسی هم دارد و تأکید بر این امر است که علی(ع) از حق خود در جانشینی پیامبر محروم شد.
از جمله سلسله‌ها و حکومت‌هایی که این جملات غیر قرآنی را بر روی سکه‌های خود ضرب کردند می‌توان از سلسله ادریسیان (788-985 میلادی) در غرب آفریقای شمالی (تونس و مراکش)، باوندیان طبرستان، سالاریان اسماعیلی دیلمان، عقیلی‌های عرب منطقه جزیره در شمال عراق، حمدانیان، آل بویه، فرمانروایان اخشیدی مصر؛ و در نهایت فاطمیان اسماعیلی را نام برد.
ضرب نخستین سکه با عبارت «علی ولی الله»
اولین سکه‌ای که بر روی آن عبارت «علی ولی الله» نقش بسته سکه درهم نقره‌ای است که توسط حاکم سلسله ادریسیان مغرب، علی دوم در سال ۲۵۲ ق (قبل از آغاز غیبت صغری) ضرب شده است.
دومین سکه از لحاظ قدمت تاریخی با چنین عبارتی بر روی آن صد سال بعد در سال ۳۵۳ ق توسط رستم بن شروان حاکم سلسله باوندیان در شهر فریم (پریم، جنوب ساری) طبرستان ضرب شده است.
بعد از به حکومت رسیدن الحاکم خلیفه فاطمی ـ دوران حکومت (۳۸۶ -۴۱۲ ق) ـ عبارت «علی ولی الله» به عنوان یک عنصر اصلی در تمامی سکه‌های ضرب شده توسط خلفای فاطمی دیده می‌شود.
در قرن یازدهم، «علی ولی‌الله» به عنوان بخشی از فرمول‌های رسمی سلسله صفویان انتخاب شد و در اذان، اسناد، سکه‌ها و سنگ‌نوشته‌ها بر روی ساختمان‌ها جای گرفت و بدین ترتیب به نمادی از پایبندی دولت صفوی به تشیع تبدیل شد.
درود خدا بر شما