خروج نیروهای حرفه‌ای از مطبوعات ضد امنیت ملی است
عضو هیئت علمی ارتباطات اجتماعی دانشگاه تهران با بیان اینکه خبرنگاری باید به یک نوع نظارت اجتماعی نسبت به عملکرد حکومت و دولت تبدیل شود، تصریح کرد: خروج نیروی سابقه‌دار از مطبوعات و خبرنگاری پدیده خوب و مبارکی نیست و عملاً حتی ممکن است به ضد امنیت ملی هم تبدیل شود.
خبرنگاری شغلی شریف اما پر دردسر است و خبرنگار تا دردمند جامعه و مسائل آن نباشد هرگز نخواهد توانست در این راه به رسالت اصلی خویش عمل کند. چه بسیار افرادی که در این حرفه حضور دارند اما صرفاً نام خبرنگاری را یدک می‌کشند و در حقیقت کارمندان یک رسانه هستند و دغدغه‌مندانه به جامعه و اطراف خود نگاه نمی‌کنند. البته که در همه روزگاران و در همه مشاغل افراد خوب و درستکار و بالعکس آن پیدا می‌شوند اما شاید جبر این زمانه باشد که فضای روزنامه‌نگاری و خبرنگاری هم مانند بسیاری از فنون از حالت حرفه‌ای و اصیل خود فاصله گرفته است.
۱۷ مرداد هر سال روز خبرنگار گرامی داشته می‌شود و تا چند روز در رثای این شغل مطالب گوناگون از افراد مسئول و غیرمسئول منتشر می‌شود اما این بار به جای آنکه هدف مدح خبرنگاری باشد تلاش کردیم تا با نگاهی انتقادی به بررسی وضعیت این عرصه بنگریم تا دریابیم که در کجای مسیر ایستاده‌ایم و اگر نقصی وجود دارد که حتماً وجود دارد، کوشش کنیم تا آن را برطرف کنیم.
به همین منظور به سراغ مسعود کوثری، عضو هیئت علمی ارتباطات اجتماعی دانشگاه تهران و نویسنده کتاب‌های «کتاب شهر، رسانه و زندگی روزمره»، «اینترنت و آسیب‌های اجتماعی»، «نظریه‌های آنومی اجتماعی» و «اصول و مبانی سیاست فرهنگی در جمهوری اسلامی ایران» رفتیم تا در ایام روز خبرنگار وضعیت این حرفه را شرح دهیم و تا جایی که امکان دارد ضعف‌ها را بیان و درصدد رفع آن در جامعه خبرنگاری بکوشیم. در ادامه مشروح این گفت‌وگو را می‌خوانید.
ایکنا - وضعیت کنونی خبر و خبرنگاری چگونه است؟
در رابطه با اهمیت خبرنگاری در جامعه بسیار بحث شده است و به عنوان رکن چهارم دموکراسی در جامعه معرفی می‌شود. با توجه به چرخه سریع اطلاعات که بر اثر وجود اینترنت و شبکه‌های اجتماعی به وجود آمده، خبر و اطلاع‌رسانی حساسیت بیشتری پیدا کرده است. در واقع در این چرخش سریع اطلاعات از یک نظر مفهوم خبر به معنای سنتی خود از بین رفته است ولی دور جدیدی به وجود آمده است که خیلی چیزها خبر تلقی می‌شوند و مرز بین خبر و خبر جعلی از بین رفته است.
این زمان یک دوران جدیدی است که در مباحث ارتباطات و فلسفه سیاسی از دوران پسا حقیقت از آن استفاده می‌کنند که بحث‌های فلسفی و اجتماعی زیادی دارد ولی تعریف خیلی ساده آن این است که معیارهای سنتی‌ای که برای تعریف حقیقت وجود داشته مخدوش شده و پیدا کردن حقیقت بسیار دشوار شده؛ با این آشفتگی، تداخل و آمیختگی اخبار صحیح و جعلی، مسئله حقیقت به یکی از مسائل مهم تبدیل شده است. ضمن اینکه از دوران ترامپ به بعد تلاش خیلی از سیاست‌مداران برای اینکه در مقابل جریان‌های خبری خود اخبار جعلی تولید کنند و یک نوع آشفتگی بیشتری را دامن بزنند؛ این عصر پسا حقیقت رنگ و لعاب تازه‌ای گرفته و دوران مهمی را به وجود آورده که کار خبرنگاری مخصوصاً خبرنگاری تحقیقی یا پژوهشی اهمیت بسیاری پیدا کرده است.
ایکنا - شاخصه‌های تولید محتوای مطلوب چیست؟
مهم‌ترین مسئله‌ای که در خبرنگاری وجود دارد مسئله اعتبار است و اینکه آیا این خبر معتبر است. یا خیر؟ باید دوران خبرنگاری ما از دوران رپورتاژهای سابق و آگاهی رپورتاژ‌ها و خبرهایی که با یک شیوه خبری به دست می‌آمد عبور کند و به سمت خبرنگاری تحقیقی برود که هم مستلزم مطالعات بیشتر و وجود منابع خبری معتبر و مشارکت حکومت و دولت است.
دولت نباید راه‌های دستیابی به اطلاعات را ببندد و مسیر‌ها را قفل کند. یکی از شرایطی که دولت مصوبه آن را تصویب کرده اما به خوبی اجرا نمی‌شود «دسترسی آزاد به اطلاعات» است که همه سازمان‌ها موظف هستند تا دسترسی همه شهروندان به اطلاعات و اخبار دولتی را فراهم کنند. این موضوع می‌تواند یک امکانی را برای خبرنگاری بهتر و پژوهشی فراهم کند اما متأسفانه در این راه موفق نبودیم و هنوز آنچنان که باید دسترسی خوبی به اطلاعات سازمان‌ها وجود ندارد.
خبرنگاری باید به یک نوع نظارت اجتماعی نسبت به عملکرد حکومت و دولت تبدیل شود؛ مبانی زیادی برای این موضوع وجود ندارد. در فضای کنونی به جای آنکه صاحب منصبان و کسانی که عملکردشان با منافع مردم و منابع ملی خوانایی ندارد جریمه شوند، بیشتر خبرنگاران جریمه می‌شوند.
ایکنا - چقدر رسانه‌ها و خبرنگاران در نقش ناظر اجتماعی موفق عمل کرده‌اند؟
به صورت عمومی خبرنگاران موفق بوده‌اند اما دو مخاطره همیشه وجود داشته و اکنون در حال تشدید شدن است؛ سخت گرفتن، فشار و کنترل بیش از حد به حوزه خبرنگاری توسط مراجع دولتی، سازمان‌های انتظامی و نیروی‌های امنیت کشور سبب می‌شود که نیروی نخبه و سابقه‌دار به تدریج از بدنه روزنامه‌نگاری جدا شود.
چون هزینه‌ها بالا می‌رود و طبیعتاً هر فرد تا یک جایی فشار را تحمل می‌کند و از جایی به بعد رها می‌کند؛ خروج بدنه با سابقه و با تجربه آسیب بزرگی است. این اتفاق درست است که از نظری خیال دستگاه‌های انتظامی و امنیتی را راحت می‌کند اما در واقع خطر بیشتری را برای جامعه به وجود می‌آورد و یک نوع رادیکالیسم نیروی جوان را در روزنامه‌ها و مطبوعات دامن می‌زند زیرا آنها نترس‌تر هستند و چیزی برای از دست دادن ندارند و آن سابقه و تجربه را ندارند و بنابراین امکان بروز اشتباهات، خطاها، زیاده‌روی‌ها و افراط هم بیشتر می‌شود. بنابراین خروج نیروی سابقه‌دار از مطبوعات و خبرنگاری پدیده خوب و مبارکی نیست و عملاً حتی ممکن است به ضد امنیت ملی هم تبدیل شود. باید دانست که خروج خبرنگاران برگه‌برنده‌ای برای دستگاه‌های امنیتی و انتظامی نیست.
نکته دوم یک نوع تعجیل و هول و هراس برای خبرهای تازه است که باعث می‌شود نیروهای جوان مطبوعات به عرصه‌های عمومی و خصوصی بدون ضابطه مداخله کنند. این البته با موضوعی که خبرنگاران به مسئولین ادارات و... ورود می‌کنند متفاوت است. بعضی وقت‌ها ممکن است به عرصه‌های خصوصی آدم‌ها هم آسیب برسانند که نیاز است مقداری کدهای اخلاقی خبرنگاری در ایران تقویت شود که البته این موضوع می‌تواند با حضور نیروهای سابقه‌دار کنترل بیشتری شود. به عبارت دیگر نباید بگذاریم جریان تعویض نیرو در عرصه خبرنگاری زیاد باشد زیرا باعث از بین رفتن سنت‌ها، خروج نیروهای سابقه‌دار، بی‌تجربگی و بی‌ملاحظگی می‌شود.
مطبوعات نباید به سمت عرصه‌های زرد و مسائل شخصی سیاست‌مداران حرکت کنند. ممکن است نسبت به سیاست‌مداران انتقاد داشته باشیم و انتقاداتمان درست باشد اما باید حرمت و احترام عرصه‌های خصوصی را به عنوان شهروند جامعه رعایت کرد. آسیب رساندن به عرصه خصوصی افراد انسانی نیست حتی اگر فرد سیاست‌مدار باشد زیرا نه به نفع عرصه سیاست بلکه به خیر و منفعت عمومی مربوط می‌شود. باید بر عرصه خصوصی تأکید و تمرکز بیشتری شود و کدهای اخلاق خبرنگاری در ایران تقویت شود.
ایکنا - آیا مرجعیت رسانه‌ای داخل ایران متزلزل شده است؟
این یک واقعیتی است که در اتفاقات اخیری که رخ داد این اتفاق تشدید شد و مرجعیت رسانه‌ای کشور تا حد زیادی به خارج از ایران منتقل شده است. منتقل شدن مرجعیت رسانه‌ای به خارج از ایران برای همه کسانی که کشور و هویت ملی برای آنها مهم است امر خوشایندی نیست اما واقعیتی است که تا حدود زیادی اتفاق افتاده است.
در اینجا چند مسئله مطرح است که اتفاقاً در این شرایط روشن می‌شود که موضوع خبرنگاری تلویزیونی، رادیویی، مطبوعاتی و... می‌تواند توجه مردم را به خود جلب کند. طبیعتاً وجود نیروهای خبره می‌توانست جلوی انتقال مرجعیت رسانه‌ای را بگیرد. در سال‌های قبل شاهد تبعیت خبرگزاری‌های خارج از ایران از خبرگزاری‌ها و جریان خبرنگاری داخل کشور بودیم اما با خروج نیروهای سابقه‌دار و کنترل بیشتر در تولید خبر و مطالب پژوهشی و تحلیلی این اتفاق افتاد.
جریان خبرنگاری باید با ضرب‌آهنگ اتفاقاتی که در ایران رخ می‌دهد همخوان باشد. نمی‌توان تأخیر داشت و خبرنگاران با فاصله زیادی شروع به تولید محتوا کنند و بعد از گذشت مدتی تازه اجازه دهند که به مطالب رخ داده بپردازند. این اتفاق باعث می‌شود که کاملاً از جریانات، تغییرات و تحولات اجتماعی عقب بیفتیم و به سرعت به عدم ارتقا و مرجعیت خبرگزاری‌ها تبدیل خواهد شد.
ایکنا - روزنامه‌نگاری سایبری بیش از یک دهه است که رواج پیدا کرده و از طرفی وجود شبکه‌های خبری در فضای مجازی سبب رقابت با خبرگزاری رسمی شده است؛ نظر شما در رابطه با وجود این رقابت چیست؟
روزنامه‌نگاری و شکل خبرنگاری مکتوب در حال تغییر است البته که کاملاً از بین نمی‌رود زیرا بسیاری از افراد به شکل سنتی علاقه‌مند هستند می‌پسندند که کاغذ در دست بگیرند و مطالعه کنند اما بخشی زیادی از این موضوع در پی پیدایش روزنامه‌نگاری سایبر هضم می‌شود.
بسیاری از کارشناسان معتقدند که شکل آینده روزنامه‌نگاری، روزنامه‌نگاری سایبر است که این اتفاق لاجرم رخ خواهد داد و بخش زیادی از خبرنگاری مکتوب از بین خواهد رفت اما مسئله «اعتبار» از بین نمی‌رود و در روزنامه‌نگاری سایبر همچنان جود دارد و موضوع مهمی است. روزنامه‌نگاری سایبر هم باید همان مشخصات روزنامه‌نگاری سنتی را از لحاظ اعتبار و مرجعیت دارا باشد. بنابراین طبیعتاً یک دوران انتقال خواهیم داشت.
باید روزنامه‌نگاری سایبر را با اشکال دیگری که وجود دارد که با عنوان روزنامه‌نگاری جایگزین، شهروند روزنامه‌نگار، روزنامه‌نگاری پارتیزانی جدا کرد زیرا اینها مواردی است که ممکن است اشکال مبتدی و غیر حرفه‌ای روزنامه‌نگاری باشند که پیدا شدند. در گذشته به دلیل دسترسی کمتر مردم به فناوری چاپ و تکثیر نمی‌توانستند که در این عرصه فعالیت کنند اما اکنون با تجهیزات خیلی ساده می‌تواند اتفاق بیفتد. به نظرم مسیر آنها با مسیر روزنامه‌نگاری‌ای که شکل سایبر پیدا کرده متفاوت است. روزنامه‌نگاری سایبر از لحاظ اعتبار، فرایندها، منابع خبری و... همچنان وفادار به اصول روزنامه‌نگاری سنتی است و اصول عوض نمی‌شود و باید همین شاخص‌ها را به صورت دقیق‌تری رعایت شوند.
این موضوع فقط یک انتقال و جابه‌جایی در عملکرد، ابزار و شیوه‌هاست که باید مرز خود را با شیوه‌های مبتدی، شهروند خبرنگاری که می‌تواند اخبار جعلی نیز در میان آنها باشد ایجاد کرد و جدا کنیم و همچنان دو قلمرو برای این نوع روزنامه‌نگاری‌ها وجود خواهد داشت.
ایکنا - سخن پایانی.
وضعیت فعلی مرجعیت رسانه‌ای خوب نیست و کپی کردن مطالب و منتشر کردن آنها در خبرگزاری‌ها بسیار افزایش یافته است و این خطر بسیار جدی، سبب بروز اغلاط بسیار در روزنامه‌نگاری و افت کیفیت شده است. به دلیل هزینه‌ها و خروج بدنه حرفه‌ای این اتفاق به سرعت در حال رخ دادن است و این شیوه روزنامه‌نگاری به سازمان‌ها و مراکز دولتی هم رحم نمی‌کند یعنی چند خبرنگار گزارشی را از یک مراسم دولتی پخش می‌کنند که معمولاً غلط‌هایی در آن وجود دارد و همین گزارش‌ها همراه با همان غلط‌ها در مطبوعات دیگر منتشر می‌شود و از همین روی سونامی اخبار بد تنظیم شده فاجعه‌ای است که در حال رخ دادن در مطبوعات ایران است.
این سال‌ها دوران پرتنش و تلاطمی در ایران بوده و خبرنگاران سهم زیادی در انعکاس اخبار و مسائل روز داشتند و طبیعتاً هزینه‌های زیادی هم متحمل شدند و به درستی خبرنگاری یکی از مشاغل پرتنش و استرس است. خبرنگاری در کشوری مثل ما که تحولات اجتماعی را طی می‌کند از مشاغل بسیار حساس است و برای همه خبرنگاران آرزوی توفیق دارم.
گفت‌وگو از سجاد محمدیان
انتهای پیام
