المیزان؛ تفسیری سیستمی و تمدنی

تفسیر المیزان براساس روایاتى که داریم «إنَّ الْقرآنُ یُفَسِّرُ بَعْضُهُ بَعْضًا»، تفسیر قرآن به قرآن است و این چنین تفاسیری دو ویژگی دارند: نگرش سیستمی به قرآن و  استحصال تمدنی از قرآن و در واقع المیزان، تفسیری سیستمی و تمدنی است.

نگرش سیستمی چیست؟ سیستم چهار رکن مهم دارد: دارای اجزا است، اجزا در تعامل‌اند، دارای هدف است و با محیط اطراف خود در تعامل است.

در نگرش سیستمی، قرآن همچون یک کل نگریسته می‌شود که اجزای آن روابط معنی‌داری با یکدیگر دارند و کشف این روابط و توجه به آنها در کنار ابزارهای متعارف تفسیر، ما را به حقیقت معنا رهنمون می‌کند.

کاری که مرحوم علامه طباطبایی(ره) آغاز کرده همین است. علامه، آنگاه که از اغراض سور بحث می‌کند به مهمترین ویژگی سیستم که همانا داشتن هدف معین است اشاره می‌کند و آنجا که از سور به آیات و از آیات به واژگان و جست‌وجوی واژگان کلیدی در سایر آیات می‌پردازد، قرآن را به مثابه یک سیستم که اجزای آن به هم مرتبط‌اند می‌نگرد و این ویژگی مهم دیگر از سیستم است.

آنجا که ابتدا مجموعه آیات هم سیاق را ذکر می‌کند و به بیان مفردات، وجوه اشتقاق و بحوث الفاظ و معانی لغات می‌پردازد و سپس هر آیه را به‌طور جداگانه تفسیر می‌کند در حقیقت ارتباط زیر سیستم‌ها را شناسایی می‌کند. یکی دیگر از اصول نگرش سیستمی نیز توجه به ارتباط سیستم با محیط است که جناب علامه آنجا که به رابطه علم و دین و نسبت عقل و دین و کمک گرفتن از آموزه‌های حکمت متعالیه در تفسیر می‌پردازد، در حقیقت به این وجه از وجوه نگرش سیستمی توجه دارد.

ویژگی دوم المیزان، استحصال تمدنی از قرآن است و علم، عقلانیت، معنویت، جامعه و ساختارهای اجتماعی، از مهمترین عناصر تمدنی هستند که علامه در المیزان از آنها غافل نبوده است و تمدن‌های پیشین را که در قرآن آمده آسیب‌شناسی می‌کند و عوامل ذیل را علت انحطاط تمدن‌ها می‌داند:

الف. انحراف از فطرت انسانی

ب. کفران نعمت

ج. تعدی و ستمگری

د. اسراف و اتراف

ه. انحرافات اخلاقی

و. خیانت و تقلب

ز. تکذیب نعمت

ح. ترک امر به معروف و نهی از منکر.

در مجموع امتیاز بارز تفسیر المیزان نسبت به سایر تفاسیر چنین نگرش‌هایی است و آن عالم متخلق و معنوی از هر آنچه آموخته بود در تبیین این دو نگرش استفاده کرد و بر ماست که نسبت به تکمیل و تتمیم آن همت گماریم.

سید مجید ظهیری، عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی و رئیس پژوهشکده اسلام تمدنی