انسان در مقام دعا نباید خود را از خداوند طلبکار بداند

محمدرضا فریدونی، مدیر کانون دعاپژوهی صادقین و مدرس گروه معارف دانشگاه بوعلی سینا همدان در گفت‌وگو با ایکنا از همدان، در تفسیر دعای چهل‌وپنجم صحیفه سجادیه، که معروف به دعای وداع با ماه رمضان است، اظهار کرد: از جمله دعاهای امام سجاد(ع) دعای وداع با ماه رمضان است، با توجه به اینکه کسی همچون پیامبر(ص) و امام معصوم نمی‌تواند حقایق عالم را برای ما بیان کند، این دعا در شناخت عظمت ماه رمضان ما را یاری می‌کند.

تعبیراتی که ائمه(ع) از ماه رمضان و اصولاً از کل هستی دارند این است که هر موجود در این عالم دارای شعور، درک، فهم و معرفتی است. در این دعا امام سجاد(ع) به‌مثابه یک موجود زنده با ماه رمضان وداع می‌کند. وداع از این ماه علامت محبت به آن است، معمولا انسان با کسی وداع می‌کند که او را بزرگ و قابل احترام می‌بیند.

کسانی که به وداع ماه رمضان می‌روند بر چند دسته هستند، کسانی که با ماه رمضان وداع می‌کنند در حالی که تمام تلاش آنها این بوده که طبق رضایت خدا عمل کنند، دسته دوم گاهی بر طبق رضای خدا و گاهی بر خلاف میل خدا عمل کرده‌اند که خداوند مزد آنها را خواهد داد، دسته سوم کسانی هستند که با وجود اینکه روزه گرفتند، اما از تمام شدن ماه رمضان ناراحت نیستند و حتی در دل آنها سروری از اتمام این ماه وجود دارد و این سرور برای این است که از برخی از لذایذ محروم بوده‌اند.

امام سجاد(ع) با ماه رمضان وداع می‌کند و این وداع برای ایشان سخت و ناراحت‌کننده است. در فراز اول امام می‌فرماید: «اَللَّهُمَّ یَا مَنْ لاَ یَرْغَبُ فِی الْجَزَاءِ وَ یَا مَنْ لاَ یَنْدَمُ عَلَى الْعَطَاءِ» امام ابتدای دعا را این‌گونه آغاز می‌کند که خدایا ای کسی که در مقابل آنچه به بندگان خود عطا می‌کنی پاداش و چیزی نمی‌خواهی. با توجه به اینکه خداوند بی‌نیاز است، بنابراین در ازای هر نعمتی که به انسان می‌دهد انتظار پاداش ندارد بلکه به دلیل پروردگار بودن و خدا بودنش نعمت‌هایی را به بندگان عطا می‌کند.

خداوند رغبت در جزا و پاداش ندارد

البته با دقت در این کلمات و عبارات دعا می‌بینیم امام نمی‌فرماید که خداوند بندگان را مکلف نکرده و از آنها اعمال صالح نخواسته بلکه می‌فرماید خداوند رغبت در جزا و پاداش ندارد، اما قصد هدایت بندگان را دارد. بنابراین، شکر نعمت اظهار بندگی است و این سبب می‌شود انسان در درجات معنوی رشد پیدا کند نه اینکه خدا به این شکر احتیاج دارد. شاکر بودن اظهار بندگی در عالم هستی است، همان‌طور که در قرآن کریم می‌خوانیم: «وَمَنْ يَشْكُرْ فَإِنَّمَا يَشْكُرُ لِنَفْسِهِ ۖ وَمَنْ كَفَرَ فَإِنَّ اللَّهَ غَنِيٌّ حَمِيدٌ»(لقمان/ آیه 12)

خداوند در فراز چهارم این دعا می‌فرماید: «مِنَّتُكَ ابْتِدَا، وَ عَفْوُكَ تَفَضُّلٌ، وَ عُقُوبَتُكَ عَدْلٌ، وَ قَضَاّْؤُك خِيَرَةٌ» نعمت‌های عظیم و بزرگی که خدا به ما عطا کرده، ما استحقاق آنها را نداریم و این از ابتدا به بندگان عطا شده است.

بیشتر بخوانید:

• ایمان به ملائکه مرتبه‌ای از ایمان به خداوند است
• رضای خداوند؛ آنچه که موجب پایداری پیامبر(ص) در بلاها شد
• آداب شکرگزاری از پروردگار و مردم در کلام امام سجاد(ع)
• گناه، محبت خدا را از دل بیرون می‌برد
• حقیقت تبعیت از فرستادگان الهی تطبیق عمل است

یکی از معارفی که در ادعیه امامان معصوم وجود دارد این است که دعاکننده خود را از خداوند طلبکار نمی‌داند و این را به ما تعلیم می‌دهد که به هیچ وجه در هیچ حالتی خود را نباید طلبکار بدانیم، اگر خداوند چیزی عطا کرده حمید است و اگر هم عطا نکرد باز هم حمید است و این را بدانیم که حقیقتاً بر کارهای خدا ایرادی نیست.

انسان در مقام دعا نباید خود را طلبکار بداند

علاوه بر اینکه انسان در مقام دعا نباید خود را طلبکار بداند باید در برابر اعمال صالحی که انجام می‌دهد و خداوند به او پاداش می‌دهد این را بداند که اگر رحمت خداوند شامل حال او نشود نمی‌تواند آن عمل خیر را انجام دهد یعنی هر عمل صالح ما پیچیده شده به رحمت خداوند. رحمت خدا هم قبل از عمل، هم حین عمل و هم بعد از عمل شامل حال بنده می‌شود.

یکی از نعمت‌‌های رایگانی که خدا به ما عطا کرده و توجهی به آن نداریم نعمت مخلوق بودن است، همین مخلوق بودن و هستی داشتن یکی از لطف‌های خداوند است که در ابتدا به ما عطا کرده است، وقتی به کسی آفریده و مخلوق می‌گوییم یعنی صفات الهی در او نشسته و نشانی از خالق خود دارد. بنابراین کسانی که دست به خودکشی می‌زنند نمی‎دانند مخلوق بودن و هستی داشتن چه نعمت بزرگی است.

معرفت به الله؛ بالاترین معارف

یکی از بالاترین معارف، معرفت به الله است، آشنا شدن با صحیفه سجادیه و انس گرفتن با این ادعیه ما را با مجموعه‌ای از اعتقادات آشنا می‌کند و پلی است که ما را به خداوند پیوند می‌زند، فراز نهم این دعا ما را با مجموعه‌ای از اعتقادات آشنا می‌کند. در این فراز می‌فرماید: «وَ تَلَقَّيْتَ مَنْ عَصَاكَ بِالْحِلْمِ، وَ أَمْهَلْتَ مَنْ قَصَدَ لِنَفْسِهِ بِالظُّلْمِ، تَسْتَنْظِرُهُمْ بِأَنَاتِكَ إِلَى الْإِنَابَةِ، وَ تَتْرُكُ مُعَاجَلَتَهُمْ إِلَى التَّوْبَةِ لِكَيْلَا يَهْلِكَ عَلَيْكَ هَالِكُهُمْ، وَ لَا يَشْقَى بِنِعْمَتِكَ شَقِيُّهُمْ إِلَّا عَنْ طُولِ الْإِعْذَارِ إِلَيْهِ ، وَ بَعْدَ تَرَادُفِ الْحُجَّةِ عَلَيْهِ ، كَرَماً مِنْ عَفْوِكَ يَا كَرِيمُ، وَ عَائِدَةً مِنْ عَطْفِكَ يَا حَلِيمُ.»

این فراز چند نکته اعتقادی را بیان می‌کند؛ خداوند با گنهکاران با حلم خود رفتار می‌کند، خداوند به کسانی که به نفس خود ظلم کردند مهلت می‌دهد تا به سوی او برگردند، درب این خانه هیچ‌گاه بسته نخواهد شد و خداوند منتظر است که بندگانش برای توبه برگردند. خداوند عذاب گناهکاران را به تاخیر می‌اندازد تا توبه کنند و برگردند و آنقدر فرصت می‌دهی که حجت بر آنها تمام شود.

در فراز 17 این دعا می‌خوانیم: «وَ لَوْ دَلَّ مَخْلُوقٌ مَخْلُوقاً مِنْ نَفْسِهِ عَلَى مِثْلِ الَّذِي دَلَلْتَ عَلَيْهِ عِبَادَكَ مِنْكَ كَانَ مَوْصُوفاً بِالْإِحْسَانِ، وَ مَنْعُوتاً بِالِامْتِنَانِ، وَ مَحْمُوداً بِكُلِّ لِسَانٍ، فَلَكَ الْحَمْدُ مَا وُجِدَ فِي حَمْدِكَ مَذْهَبٌ، وَ مَا بَقِيَ لِلْحَمْدِ لَفْظٌ تُحْمَدُ بِهِ، وَ مَعْنًى يَنْصَرِفُ إِلَيْهِ .» یکی از نکات این فراز این است که بهترین معامله و بهترین برخورد را خداوند با بندگان خود دارد، محیط قلب آدمی به صفا منور می‌شود، خداوند جایی قرار داده که اگر گناه و سرکشی کرد از او بگذرد و این بابی که باز شده توبه است و هیچ وقت برای بازگشتن به سوی خدا دیر نیست، چراکه راهی جز برگشت به سوی خدا در این عالم وجود ندارد.

 اگر انسان عمل خوبی انجام دهد خداوند 10 برابر به او پاداش می‌دهد و در صورت نافرمانی کیفر به اندازه همان عمل کیفر می‌بیند که این سنت الهی در آیات مختلفی از قرآن کریم آمده است در آیه 160 سوره انعام می‌فرماید: «مَنْ جَاءَ بِالْحَسَنَةِ فَلَهُ عَشْرُ أَمْثَالِهَا ۖ وَمَنْ جَاءَ بِالسَّيِّئَةِ فَلَا يُجْزَىٰ إِلَّا مِثْلَهَا وَهُمْ لَا يُظْلَمُونَ؛ هر کس کار نیکو کند او را 10 برابر آن خواهد بود و هر کس کار زشت کند به قدر کار زشتش مجازات شود و بر آنها اصلا ستم نخواهد شد.»

خداوند در معامله اهل احسان است

یا در آیه دیگری «مَثَلُ الَّذِينَ يُنْفِقُونَ أَمْوَالَهُمْ فِي سَبِيلِ اللَّهِ كَمَثَلِ حَبَّةٍ أَنْبَتَتْ سَبْعَ سَنَابِلَ فِي كُلِّ سُنْبُلَةٍ مِائَةُ حَبَّةٍ ۗ وَاللَّهُ يُضَاعِفُ لِمَنْ يَشَاءُ ۗ وَاللَّهُ وَاسِعٌ عَلِيمٌ؛ مثل آنان که مالشان را در راه خدا انفاق می‌کنند به مانند دانه‌ای است که از آن هفت خوشه بروید و در هر خوشه صد دانه باشد، و خداوند از این مقدار نیز برای هر که خواهد بیفزاید، و خدا را رحمت بی‌منتهاست و (به همه چیز) داناست.»(بقره/ آیه 261) یا در باب قرض دادن می‌فرماید: «مَنْ ذَا الَّذِي يُقْرِضُ اللَّهَ قَرْضًا حَسَنًا فَيُضَاعِفَهُ لَهُ أَضْعَافًا كَثِيرَةً ۚ وَاللَّهُ يَقْبِضُ وَيَبْسُطُ وَإِلَيْهِ تُرْجَعُونَ؛ کیست که خدا را قرض الحسنه دهد تا خدا بر او به چندین برابر بیفزاید؟ و خداست که می‌گیرد و می‌دهد، و همه به سوی او باز گردانده می‌شوید.» (بقره/ آیه 245)

اگر این نوع برخورد خداوند با بندگان را مورد تفکر قرار دهیم درمی‌یابیم که خداوند اهل احسان است، اگر همین برخوردها را یکی از بندگان خداوند داشت او را مورد تشکر و حمد خود قرار می‌دادیم اما در مورد خداوند کوتاهی می‌کنیم. در فراز بعدی یعنی فراز 18 این دعا امام سجاد(ع) می‌فرماید: «او يَا مَنْ تَحَمَّدَ إِلَى عِبَادِهِ بِالْإِحْسَانِ وَ الْفَضْلِ ، وَ غَمَرَهُمْ بِالْمَنِّ وَ الطَّوْلِ، مَا أَفْشَى فِينَا نِعْمَتَكَ، وَ أَسْبَغَ عَلَيْنَا مِنَّتَكَ، وَ أَخَصَّنَا بِبِرِّكَ» این‌گونه است که اولیای الهی از به‌جا آوردن شکر نعمت‌های خدا خود را قاصر می‌دانند و زبان آنها از شکر و حمد باز می‌ماند.