رویکرد پژوهشی به اسناد اندک است

به گزارش ایکنا به نقل از سازمان اسناد و کتابخانه ملی؛ دوازدهمین جلسه از مجموعه نشست‌های «صد کتاب ماندگار قرن» به منظور پاسداشت نگاشته‌های برتر ایرانیان در یک قرن اخیر، با بررسی کتابِ «مقدمه‌ای بر شناخت اسناد تاریخی» تالیف سرهنگ جهانگیر قائم‌مقامی با سخنرانی عمادالدین شیخ الحکمایی، پژوهشگر موسسه باستان‌شناسی دانشگاه تهران و حجت‌الاسلام و المسلمین محمدعلی خسروی، سندپژوه به میزبانی سازمان اسناد وکتابخانه ملی ایران برگزار شد.

مصطفی نوری، پژوهشگر سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران که دبیری این نشست تخصصی را به عهده داشت، گفت: یکی ازمهمترین مسائل در حوزه تحقیقات، آموزشِ چگونگی استفاده از اسناد تاریخی برای واکاوی وقایع تاریخی است. کتابِ «مقدمه‌ای بر شناخت اسناد تاریخی» تالیف سرهنگ جهانگیر قائم‌مقامی از جمله آثاری است که بر شناخت و چگونگی استفاده از اسناد تاکید دارد. این کتاب نقطه عطفی در سندشناسی و یکی از مهمترین کتاب‌های ارزشمند در حوزه اسناد تاریخی در یک صدسال اخیر است.

اسناد تاریخی دربرگیرنده سرگذشت تاریخی تجربه شده است

حجت‌الاسلام و المسلمین محمدعلی خسروی، سندپژوه با بیان این مطلب که آشنایی با تاریخ گذشتگان چراغ راه آینده است؛ گفت: آشنایی با تاریخ گذشتگان می‌تواند انسان و جامعه را بشناسد. برای آشنایی با تاریخ گذشتگان منابع بسیاری از جمله باستان‌شناسی، کتب تاریخی به صورت نقلی و یا عکس وجود  دارد، اما سند یکی از مهمترین منابع قابل مراجعه و متقن برای تحقیقات تاریخی است. که خود این اسناد شامل دسته‌بندی‌های مختلف چون اسناد دیوانی، اسناد سلطانی، عقدنامه‌ها، مرسلات، احکام و غیره می‌شود. بنابراین اسناد تاریخی به دلیل موجودیت و سندیتی که دارد شاید بر انواع منابع تاریخی ارجحیت داشته باشد. زیرا اسناد تاریخی دربرگیرنده سرگذشت تاریخی تجربه شده است و مراحل اجرا را پشت سرگذاشته‌اند از همین رو است که اهمیت اسناد در اعتماد به آنها دوچندان است.

این سندپژوه ادامه داد: زنده‌یاد قائم‌مقامی همت بزرگی به خرج داد و کتابِ «مقدمه‌ای بر شناخت اسناد تاریخی» را به منظور شناخت پژوهشگران با اصطلاحات اسنادی و تاریخی در سال 1350 منتشر کرد. یکی از ویژگی‌های بارز این کتاب جمع‌آوری اصطلاحات، توضیح و مستندکردن آنها است. در این کتاب بالغ بر یک‌صد اصطلاح جمع‌آوری شده و کاربرد آنها در اسناد تاریخی نیز تبیین شده است. از همین رو جایگاه ویژه‌ای در میان سندپژوهان و سندشناسان دارد.

اسناد در بیان سیر تاریخی مهم هستند

حجت‌الاسلام والمسلمین خسروی با بیان این مطلب که آشنایی با اصطلاحات اولین قدم برای تحقیق و پژوهش است؛ اظهار داشت: پژوهشگران در مراحل تحقیقاتی خود علاوه بر نقل قول‌ها و یا مطالعه کتب تاریخی با منبع دیگری به اسم سند که قابل رویت و بررسی است مواجهه می‌شوند که منبع مهم و قابل استناد است. برای توضیح این مهم یک مثال می‌آورم. بنده در دوران جوانی در اوقاف کار می‌کردم در آن زمان در اسناد مربوط به بایگانی راکد سندی یافت شد که درباره شهادت پدر حضرت امام خمینی(ره) بود. در این سند از کلمه شهادت استفاده و تاریخ شهادت را نیز نوشته بود. پس از رویت، این سند از اسناد راکد جدا شد و به یکی از اسناد مهم و نمایشگاهی اوقاف تبدیل شد. به همین دلیل است که تاکید دارم اسناد در بیان سیر تاریخی بسیار مهم هستند.

این سندپژوه با تاکید بر این موضوع که سرهنگ جهانگیر قائم‌مقامی اصطلاحات فنی سند را جمع‌آوری کرده است گفت: مولف این کتاب ارزشمند برای مستندکردن هریک از اصطلاحات فنی تصویری و یا جمله‌ای را از یک کتاب معتبر درج کرده است و در عین حال بازه زمانی به کارگیری اصطلاحات در دوره‌های مختلف تاریخی و حکومت‌ها را شرح داده است و یا اینکه توضیح داده اصطلاحاتِ جمع‌آوری شده در کدام دوره تاریخی رواج داشته و در کدام حکومت کاربرد نداشته است و این تفکیک و توضیح فرایندی سخت و طاقت فرسا است.

لزوم معرفی آگاهانه کتاب

در ادامه این نشست عمادالدین شیخ‌الحکمایی، پژوهشگر موسسه باستان‌شناسی دانشگاه تهران با بیان این مطلب که کتاب‌های انتخاب شده برای معرفی در نشست‌های صد کتاب ماندگار قرن، انتخاب‌هایی آگاهانه بوده است؛ گفت: هدف اصلی انتخاب این کتاب‌ها، پرداخت و معرفی آثاری است که در دوره خود جریان‌ساز و در طول تاریخ اثرگذار بوده‌اند و کتابِ «مقدمه‌ای بر شناخت اسناد تاریخی» هر دو ویژگی را داشته است. جهانگیر قائم‌مقامی از خانواده‌ای اهل فرهنگ بوده است که آثار بسیاری را تالیف کرده است اما او با نگارش این کتاب ارزشمند راه تازه‌ای به پژوهش‌های تاریخی باز کرده است؛ مسیری که پیش از آن وجود نداشت و دستاورد این اثر ارزنده توجه به اسناد در ایران است. زیرا توجه به اسناد به معنای یکی از منابع تاریخی، پیشینه کمتری نسبت به مطالعات کتب تاریخی دارد.

عدم تفکیک درست سندشناسی و سندپژوهی

شیخ‌الحکمایی با طرح این موضوع که به مقوله‌های سندشناسی و سندپژوهی به درستی توجه نشده است؛ بیان کرد: یکی از نکاتی که به نظر می‌رسد در سیر مطالعات تاریخی به آن کمتر توجه شده است، موضوع تفکیک مقوله‌های سندشناسی و سندپژوهی از یکدیگر است. به اعتقاد من سندشناسی دانشی مستقل از سندپژوهی است که می‌تواند در پژوهش و مطالعات تاریخی کمک کند، اما درک و دریافت این مهم که نظام دیوانی در طول تاریخ به چه شکل بوده، چه نوع نگارشی داشته، روی چه کاغذی نوشته می‌شد، جای مُهر و امضا کجای صفحه بوده و در کدام دوره‌های تاریخی چه تغییری کرده به مبحث سندپژوهی برمی‌گردد.

وی تصریح کرد: سرهنگ قائم‌مقامی با نگارش کتابِ «مقدمه‌ای بر شناخت اسناد تاریخی» طرح موضوع کردند و به موضوع مُهر و مُهرشناسی، خط شناسی و اصطلاحات دیگر پرداخته‌اند اگرچه پرداخت به موضوعاتی از این دست، جای کار بسیار دارد، اما به جرات می‌گویم که اگر این کتاب نبود شاید رشته مطالعات اسناد و سندشناسی پایه گذاری نمی‌‌شد. اگرچه همچنان معتقدم که در دانشگاه‌ها آنگونه که شایسته است این موضوع و مفهوم اصلی درک نشده زیرا در پایان‌نامه‌هایی که با آنها مواجه هستم، می‌بینم که تاریخ بر پایه اسناد بررسی شده ونه بر اساس مباحث سندشناسی.

نیازمند به روزرسانی کتاب‌های قدیمی

شیخ‌الحکمایی ادامه داد: زنده‌یاد قائم‌مقامی تحصیلات تاریخ داشت و از آرشیوهای بسیاری در نقاط مهم جهان دیدن کرده است و در عین حال تسلط و آشنایی عمیقی با متون کهن داشته است بنابراین توان و چندبُعدی بودن فعالیت‌های وی در عرصه تاریخ موجب شده این کتاب را بنویسد و در اختیار آیندگان بگذارد.

حجت‌الاسلام و المسلمین محمدعلی خسرویريال سندپژوه در پایان این نشستِ تخصصی با بیان این مطلب که کتابِ «مقدمه‌ای بر شناخت اسناد تاریخی» جزو اولین کتاب‌ها در زمینه مطالعه اسنادی بوده؛ اظهار داشت: این کتاب جز اولین‌ها و آغازگر و جریان‌ساز است ولی با گذشت مدت زمان بسیار ازنگارش آن و با توجه به تغییرات ایجاد شده در مباحث مطالعات تاریخی از زمان نگارش کتاب تا امروز نیاز به بازپرداخت و به‌روز‌رسانی دارد.