چالش آموزش قرآن مدارس نه رسم‌الخط بلکه نبود فرصت تعمیق و تمرین است + صوت
کارشناس سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی آموزشی درباره برخی نقدها بر بهره‌گیری از رسم‌الخط کم‌علامت در کتب درسی قرآن گفت: پرسش اینجاست که آیا چالش اصلی در امر آموزش قرآن، رسم‌الخط است؟ یا مشکل در عدم بهره‌گیری معلم از قرائت الگو در کلاس درس برای تثبیت و تعمیق یادگیری و روان‌خوانی آیات است؟ ناتوانی برخی معلمان به ویژه در دوره ابتدایی در بخش روان‌خوانی کتاب درسی تأثیر زیادی در نحوه تدریس معلم دارد.
سیدمحسن موسوی‌بلده، استاد پیشکسوت قرآنی اوایل این هفته در گفتوگو با خبرنگار ایکنا از دغدغه‌های خود در زمینه آموزش قرآن در مدارس و از مراجعه تعدادی از معلمان قرآن مدارس به ایشان گفت که به شیوه رسم‌الخط فعلی کتب آموزش رسمی قرآن مدارس نقد داشته‌اند و مطالب با عنوان «آموزش قرآن کم‌علامت در مدارس با چالش یادگیری مواجه است» منتشر شد. ایکنا در پی انجام رسالت ذاتی خود اقدام به انتشار این مطلب کرده و در ادامه در پی دریافت پاسخ دو نهاد ذی‌ربط در این موضوع، یعنی سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی آموزشی و مرکز طبع و نشر قرآن جمهوری اسلامی ایران برآمده است. در ادامه گفتوگو با رضا نباتی یکی از کارشناسان سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی آموزشی و از مؤلفان کتب درسی قرآن را می‌خوانید؛
ایکنا ـ طی سال‌ها پیش نیز نقدهایی بر رسم‌الخط کم‌علامت و بهره‌مندی از آن در کتب آموزش قرآن مدارس مطرح بود. سازمان پژوهش در برابر چنین نقدهایی چه واکنشی نشان می‌دهد و چه پاسخی دارد؟
ابتدا از استاد موسوی‌بلده، که از افتخارات و دلسوزان قرآن هستند، صمیمانه سپاسگزارم و نظرات ایشان و جامعه قرآنی را یک فرصت برای اصلاح و ارتقای برنامه درسی قرآن می‌دانم و از خوانندگان این مطلب خواهشمندم که باقی مطالب را مشفقانه و محققانه پیگیری کنند.
در مورد نقد ارزشمند اخیر استاد موسوی‌بلده باید ابتدا این نکته را به عرض برسانم که سازمان پژوهش در زمینه رسم‌الخط سه مبنا دارد، یکی آن که از ساده‌ترین و نزدیک‌ترین رسم‌الخط به خط فارسی استفاده کند. دوم آن که آموزش و پرورش به دلایلی سعی کرده به جای تولید رسم‌الخط جدید، دست به انتخاب از بین رسم‌الخط‌های موجود بزند. سوم آن که رسم‌الخط ارائه شده پیشنهادی است. لذا مدارس در تثبیت و تعمیق یادگیری قرآن از بین رسم‌الخط‌های رایج محدودیتی ندارند.
خط کم‌علامت مرکز طبع و نشر جمهوری اسلامی ایران، قرآنی با نوشتار خلوت‌تری است که در هر صفحه از آن نسبت به سایر خطوط، حدود 200 علامت کاهش یافته است که از این تعداد، هشتاد علامت، مربوط به علامت سکون است. نکته دیگر اینکه در مباحث مربوط به علم رسم‌الخط، با اصطلاحاتی چون «رَسمُ المصحف»، «ضبطُ المصحف» و «رسمُ الاملا» روبه‌رو هستیم که در نگارش کتاب‌های درسی استفاده می‌شود؛ مثلاً واژه «صلوة» در صفحات قرآنی به شکل «صلوة» و در تمرین‌ها «صلاة» نوشته می‌شود و این چیزی نیست که تنها مختص به کتاب‌های درسی ایران باشد، بلکه در جهان اسلام این اجازه وجود دارد و نویسندگان کتاب‌های درسی اجازه دارند که در کتاب‌های درسی و آموزشی نیز از قاعده رسم‌الاملا استفاده کنند.
ایکنا ـ پس شما بر این نکته تأکید دارید که آموزش و پرورش با اختیار تام از بین رسم‌الخط‌های مورد تایید آسان‌ترین را در کتب درسی رسمی آموزش قرآن برگزیده است. پس خود آموزش و پرورش تأکیدی بر رسم‌الخطی خاص در مدارس ندارد؟
چند نکته وجود دارد که ذکر آنها ضروری است؛ اولاً در بحث آموزش قرآن حتی به مدارس و معلمان گفته شده است که شما می‌توانید از هر قرآنی برای تثبیت و تعمیق یادگیری مانند روان‌خوانی و حفظ قرآن استفاده کنید؛ اعم از قرآن خط ایرانی و عثمان طه و حتی در بحث نوع قرائت یعنی تلاوت ترتیل یا تلاوت تحقیق هم هیچ الزامی وجود نیست و می‌توانند از قرائت‌های ترتیل یا تحقیق مختلف استفاده کنند؛ با این وجود تذکر این نکته را لازم را دانسته و گفته‌ایم که مراقب اختلاف قرائات و اختلاف خطوط در قرآن‌ها باشند و اینگونه نباشد که در قرائت‌ها یا کتابت‌ها (رسم‌الخط‌ها) شاهد مثلا قرائت «وَرش» یا «حمزه» باشیم. رعایت قرائت به روش «حَفص از عاصم» در کتابت که در کشور رواج دارد، ضروری است و تا حد امکان در تلاوت هم باید رعایت شود و مشخصاً در مورد رسم‌الخط چه عثمان طه باشد و چه طاهر خوشنویس و چه استاد امیرخانی و چه نی‌ریزی هیچ محدودیتی وجود ندارد.
همچنانکه شاهدیم در دارالقرآن‌های آموزش و پرورش(حدود 750 دارالقرآن در سراسر کشور) از خط مصری (عثمان‌طه) استفاده می‌شود و این در حالی است که کل نظام آموزشی موظف است، طبق چارچوب‌های برنامه‌های درسی سازمان پژوهش عمل کرده و نباید خلاف برنامه درسی عمل کرده و هر اقدام دیگری نیازمند تأییدیه رسمی سازمان پژوهش است.
نکته مهم، وقتی که جامعه هدف، به گستره کشور عزیزمان باشد، باید قدم‌ها و محتواها هر چه ساده‌تر باشد که در توان همگان قرار گیرد. بر این اساس رسم‌الخط هم مستثنی نیست.
ایکنا ـ لطفا بپردازید به این نقدی که به رسم‌الخط کم‌علامت وارد شده است و به زودی پاسخ مرکز طبع و نشر قرآن کریم را نیز دریافت خواهیم کرد. دلیل انتخاب این رسم‌الخط از سوی آموزش و پرورش با وجود حذف علامت سکون را بیان کنید.
دلیل این که قرآن کم‌علامت، «علامت سکون» ندارد، به این علت است که از «ناخواناهای رنگی» در کتاب‌های درسی قرآن استفاده شده است. در کتاب‌های درسی قرآن تا قبل از پایه چهارم دبستان از رسم‌الاملاء استفاده شده است و از کلاس چهارم به بعد، رسم‌المصحف است که این اقدام با دریافت اجازه رسمی از مرکز طبع و نشر قرآن کریم صورت گرفته، چرا که این مرکز یکی از مراجع اصلی رسم‌الخط در کشور است و جلسات متعددی داشته و داریم. مثلا در مواردی که خواندن دانش‌آموز به دلیل تداخل حروف دچار مسئله می‌شود یا حرکات و علامات در جای دقیق قرار نگرفته‌اند از مرکز طبع و نشر خواسته‌ایم که این موارد را اصلاح کند. مرکز طبع و نشر قرآن کریم در طول دو دهه گذشته بارها اقدام به اصلاح این موارد کرده است. گاهی این نشست‌ها با حضور معلمان و دبیران قرآن و مدیران و کارشناسان این مرکز برگزار شده است. درباره تغییرات هم همواره با درخواست رسمی صورت گرفته است.
اخیراً نیز با توجه به نظریه جدید «جمله واحد یادگیری» فاصله‌گذاری بین جملات در صفحات قرآنی نیز با اجازه مرکز طبع و نشر صورت گرفته و هم اکنون در حال اجرای آزمایشی است. طبق این نظریه به صحیح‌خوانی، درک معانی، تدبر و حفظ قرآن کمک کرده و زمینه بی‌نیازی از ترجمه را فراهم می‌کند.
ابتدا باید این نکته را تاکید کنیم، قاعده خط این است که در آن هیچ علامتی وجود نداشته باشد؛ همچنانکه در خط فارسی یا هر زبان دیگری نیز نگارش بدون علامت سکون است. زمانی علامت سکون گذاشته می‌شود که ضرورت آن احساس شود و در قرآن‌های کم‌علامت نیز به دلیل آن که حروف ناخوانا رنگی می‌شود، دیگر نیاز به علامت سکون نیست. هر چند در غیر از صفحات قرآنی علامت سکون در کتاب‌های درسی درج شده است تا دانش‌آموزان با این علامت هم آشنا شوند.
باید دید چرا بعضی از دوستان موضوع رسم‌الخط را با حساسیت مطرح می‌کنند و این مطلب از چه جایگاه مهمی برخوردار است؟ علت حساسیت بیش از حد برخی عزیزان به شیوه تدریس با «رویکرد قاعده‌محور» باز می‌گردد و الا در «رویکرد مهارت‌آموزی» و اینکه یک قرآن‌آموز از روی چه مصحفی می‌خواند یا حفظ می‌کند، موضوعیت ندارد و نیز چند سال پیش بحث جایگاه علامت سکون در آموزش عمومی قرآن از سوی مرکز طبع و نشر بررسی و معلوم شد که مثلاً علامات مد و سکون بود و نبودشان تفاوت محسوسی در عموم تلاوت‌کنندگان ندارد به علاوه نبود علایم زائد، موجب خلوتی صفحه و پرهیز از شلوغی آن است و این مسئله موجب افزایش تمرکز فراگیران در متن قرائت می‌شود؛ اختلاف درست در جایی است که بحث آموزش قواعد مطرح می‌شود، یعنی چه قواعد روخوانی و چه تجوید.
یکی دیگر از دلایل بعضی از این اختلاف‌نظرها به این دلیل است که چشم برخی به یک نوع رسم‌الخط عادت کرده است و لذا در مواجهه با رسم‌الخط جدید دچار مشکل می‌شود.
در مورد حذف علامت مد منفصل هم به همین شکل است، از آنجا که رعایت مد منفصل، مستحب است و اغلب قاریان هم بنا را بر قصر گذاشته و به مد نمی‌خوانند، لذا بنا شد بر اساس قاعده ضبط المصحف این علامت حذف شود، اما مد متصل به جای خود باقی است.
باید به این نکته توجه کرد که انتظار از دانش‌آموزان در یادگیری قرآن در پایه‌های تحصیلی عمدتا در سطح روان‌خوانی قرآن است، یعنی خوانشی ساده، بدون صوت و لحن و رعایت تحریرها که در این صورت نیازی هم به رعایت کشش علامت مد منفصل نیست، لذا به همین دلیل حذف علامات غیر ضروری به خلوتی خطوط و تمرکز بیشتر قرآن‌آموز به اصل واژگان و عبارات کمک کرده است.
ایکنا ـ برخی این موضوع رسم‌الخط کتب درسی قرآن آموزش و پرورش را چالش بزرگی در مسیر آموزش قرآن می‌دانند، آیا اینگونه است؟
پرسش اینجاست که با توجه به گستره زیاد مدارس و کلاس‌های قرآن در آموزش و پرورش این ادعا بر اساس کدام پژوهش علمی مطرح می‌شود؟ آیا واقعاً چالش بزرگ در امر آموزش قرآن، چالش رسم‌الخط است؟ یا مشکل اصلی در عدم بهره‌گیری معلم از قرائت الگو در کلاس درس برای تثبیت و تعمیق یادگیری و روان‌خوانی آیات است؟!
ناتوانی برخی معلمان به ویژه در دوره ابتدایی در بخش روان‌خوانی کتاب درسی تأثیر زیادی در نحوه تدریس معلم دارد.
به دلیل عدم نظارت صحیح و مستمر معاونت‌ها و گروه‌های آموزشی مناطق و نیز عدم توجیه مدیران مدارس، برخی معلمان حتی اغلب به خود این زحمت را نمی‌دهند تا با استفاده از رمزینه‌ها و کیوآرکدهای مندرج در دروس کتاب استفاده کنند.
در هر حال باید این موضوعات هر چند وقت یک بار مطرح و مورد بررسی و پایش قرار گیرد که آیا بنا به اقتضای زمان و شرایط چه تغییرات و دخل و تصرف‌هایی باید در متن و روش‌های آموزشی و تربیتی و نیز رسم‌الخط صورت گیرد.
شخصاً به اتفاق اساتید سازمان پژوهش که سالیان سال است در زمینه تألیف کتب درسی فعالیت دارند از جمله آقایان استادان سیدمهدی سیف و مسعود وکیل اعلام آمادگی می‌کنیم که اگر این موضوع محل مناقشه است مورد بحث و بررسی قرار گیرد. قطعاً برگزاری این جلسات با حضور کارشناسان، مطبوع طیف‌های گوناگون مردم از دانش‌آموزان، والدین آنها گرفته تا اولیای مدارس خواهد بود.
از محضر مبارک دوستان و سروران محترم جامعه قرآنی کشور خواهشمندم همچنان بر اصلاح رسم‌الخط توجه دارند، به موضوع کمک به نظام رسمی آموزش و پرورش و احیای ساعات درسی قرآن هم اصرار داشته باشند، چرا که این تعداد ساعت قرآن و کتاب درسی و معلم، نیازمند یاری و توجه است.
مثلا به جای اینکه سازمان تبلیغات اسلامی اجرای طرح ملی «مسطورا» و زندگی با آیه‌ها را به وزارت آموزش و پرورش پیشنهاد دهد، که در جای خود اجرای آن در رسانه‌های دیداری و شنیداری و سطح کشور مناسب است، با اختصاص اعتبارات آموزش عمومی قرآن به آموزش و نظارت بر اجرای صحیح و کامل ساعات درسی مدارس به ارتقای صلاحیت‌های حرفه‌ای آموزگاران و دبیران کمک کند. آموزش و پرورش یک نهاد آموزشی است و نه تبلیغی و ترویجی و بر طبق سند تحول بنیادین برای عموم است و جای نخبه‌گزینی نیست ... لذا تمام فعالیت‌های آن اعم از مسابقات و طرح‌های قرآنی باید پیوست آموزشی و عمومی داشته باشد.
در باب پژوهش پیرامون تغییر و تحولات مرتبط با رسم‌الخط نیز باید طرح پژوهشی هدفمند تنظیم و برای آن پروپوزالی تهیه شود تا به واسطه آن نظرسنجی از همه قشرهای درگیر با آموزش قرآن صورت گرفته تا به این واسطه برآیند آن منجر به اعمال تغییر و تحول در آموزش عمومی قرآن کریم در کشور و نظام آموزش رسمی شود.
گفتوگو از صدیقه صادقین
تهیه و تنظیم سجاد دبیریان
انتهای پیام
