لزوم توجه رسانه‌ به فریضه امر به معروف برای پیگیری منافع عمومی

امر به معروف و نهی از منکر در اسلام و سایر ادیان از جایگاهی بس رفیع و بلند برخوردار است؛ زیرا اساس نبوت پیامبران الهی(ع) بر امر به معروف و نهی از منکر بنا نهاده شده است. اگر این دو وظیفه از برنامه انبیا(ع) برداشته شود، نبوت تعطیل می‌شود. انگیزه بعثت همه پیامبران تزکیه و تهذیب نفوس انسان‌ها بوده و این مهم در پرتو امر به معروف و نهی از منکر حاصل می‌شود.

اسلام به امر به معروف و نهی از منکر عنایت زیادی دارد؛ زیرا انجام همه واجبات و ترک همه محرمات به انجام این دو وظیفه الهی وابسته است و باید گفت حیات دین و قوام آن به حیات این دو واجب بستگی دارد. البته باید توجه داشت برتری امت اسلامی تا زمانی است که به این وظیفه عمل کنند؛ چون امر به معروف و نهی از منکر و ایمان به خدا شرط و علت شرافت و برتری است و بدیهی است با انقضا و زوال این صفات مزیت و شرافت امت اسلامی نیز زائل می‌شود؛ با این وجود آگاهی از نحوه صحیح اقامه این فریضه الهی از اهمیت بسیاری برخوردار است که باید مورد توجه آمران و ناهیان قرار گیرد.

ایکنا در رابطه با اهمیت امر به معروف و نهی از منکر در جامعه و شیوه صحیح آن به گفت‌و‌گو با عبدالرحمن حسنی‌فر، عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی پرداخته است که مشروح آن را در ادامه می‌خوانید.    

ایکنا ـ با توجه به اهمیت فریضه دینی امر به معروف و نهی منکر، شیوه صحیح برای ادای این فریضه دینی چیست؟ 

بحث امر به معروف و نهی از منکر هنوز به طرز صحیحی در جامعه کالبدشکافی نشده و به لحاظ مفهومی و نظری بدان پرداخته نشده است. امر به معروف و نهی از منکر یکی از فروع دین اسلام است و افرادی که معروفات را می‌شناسند باید بتوانند آن‌ها را ترویج داده و کسانی که منکرات را می‌شناسند باید مانع از نشر آن در جامعه شوند. این مسئله در چند سطح مختلف همچون سطح عمومی و یا نسبت مردم با حاکمیت قابل بررسی است. 

در سطح مردمی و طبق آنچه در منابع دینی بدان اشاره شده است، امر به معروف و نهی از منکر به صورت قلبی، زبانی و یا عملی مطرح می‌شود. امر به معروف زبانی زمانی انجام می‌شود که آمر به معروف و ناهی از منکر احساس کند که کلام او در طرف مقابل اثرگذار است، یعنی این مسئله مستلزم شناخت کافی نسبت به فردی است که در حال تعامل با او هستیم. در این زمینه روابط خانوادگی و اجتماعی تأثیر فراوانی در شناخت افراد نسبت به یکدیگر دارد و موجب باز شدن بحث و گفت‌و‌گو میان افراد برای اجرای فریضه امر به معروف و نهی از منکر شده و زمینه را برای توصیه به افراد برای انجام معروفات و دوری از منکرات فراهم می‌کند.

البته این بحث که در حوزه امر به معروف برای مثال بخواهیم به کسی امر کنیم، صحیح نیست؛ چراکه این امر و دستور از موضع قدرت است و کسی نمی‌تواند در این مسائل به فرد دیگری دستور دهد. منظور از امر در اینجا توضیح یک معروف یا منکر است. به همین دلیل باید مفهوم امر و نهی در روابط اجتماعی را به این معنا بیان کنیم که هدف در امر به معروف و نهی از منکر توضیح معروفات و منکرات و اثرات آن‌ها در جامعه است. برای انجام این فریضه الهی ابتدا باید آمران به معروف و ناهیان از منکر نسبت به معروفات و منکرات مدنظر شناخت کافی داشته باشند و به ابعاد و زوایای آن به عنوان یک معرفت دینی پی برده باشند و سپس، این شناخت را به عنوان یک معلم دلسوز و آشنا به مسئله در اختیار طرف مقابل خود قرار دهند.

آمر به معروف و ناهی از منکر در وهله نخست باید خود نسبت به موضوعی که بدان می‌پردازند، شناخت کافی داشته باشند. در بحث معرفت و شناخت باید بدانیم که نگاه ما تا چه حدی نسبت به موضوعات مختلف اجتماعی صحیح و کامل است. در این زمینه ابتدا باید ابعاد جامعه‌شناختی، فرهنگی و روان‌شناختی موضوعات مختلف را بشناسیم که البته شناخت موضوعات مختلف نیز نیازمند دارا بودن مهارت کافی در مسائل جامعه‌شناختی، فرهنگی و اجتماعی است. برای مثال در مناظرات انتخاباتی اخیر یکی از نامزدها مفهومی به عنوان عمق راهبردی را به کار برد که ممکن است چنین واژه‌ای برای شخص این نامزد قابل درک و مفهوم باشد اما ممکن است همین مفهوم برای طرف مقابل که شناخت دیگری نسبت به موضوعات مختلف دارد، کاملا بی‌معنی باشد. لذا این تفاوت معرفت‌ها نسبت به یک موضوع در جامعه باعث ایجاد گفت‌و‌گو نمی‌شود که بتوان با تمسک بدان به امر به معروف و نهی از منکر پرداخت. 

بنابراین، در جامعه امروز ما اختلافات گفتمانی نسبت به مباحث معرفتی وجود دارد و به همین دلیل امر به معروف و نهی از منکر در جایی که مبانی شناختی افراد با یکدیگر متفاوت است، تأثیرگذاری چندانی نخواهد داشت. در نقطه‌ای که منافع و مصالح عمومی مطرح می‌شود، طبعا کسانی که متولی حوزه عمومی هستند، لازم است که در یک تعامل و  موازنه با طرف‌های مقابل خود باشند و این بخش نیز به صورت ویژه مربوط به حوزه متولیان قدرت است که در مقابل آن‌ها مردم قرار دارند.

بیشتر بخوانیم:

اقامه صحیح امر به معروف نیازمند نگاه تمدنی است 

تأسی به فرهنگ؛ بهترین روش به‌کارگیری فریضه امر به معروف 

امروز نیازمند ایجاد سازوکاری هستیم تا در جایی که منافع مردم تأمین نمی‌شود، بتوانند در راستای امر به معروف و نهی از منکر حرکت کرده و منافع خود و جامعه را تأمین کنند. در حوزه نهادهای مربوط به مصالح و منافع عمومی، بحث امر به معروف جنبه‌ای پیدا می‌کند که هر جایی که متولیان مصالح عمومی در راستای منافع عمومی حرکت نمی‌کنند، مردم و نهادهای مردمی بتوانند وارد فاز امر به معروف و نهی از منکر شده و این فریضه دینی را به جای آورند. رسانه‌ها به عنوان رکن چهارم دموکراسی می‌توانند با توجه به دغدغه‌های عمومی و آسیب‌های اجتماعی و ... به حوزه امر به معروف و نهی از منکر وارد شده و منافع عمومی را پیگیری و تأمین کنند. 

یکی از مشکلاتی که در جامعه وجود دارد این است که در بحث پرداختن به مصالح عمومی و ملی و نیز خیر عمومی، کسانی که باید مسئولیت خود را به نحو کامل و جامع ایفا کنند، نقش‌آفرینی نمی‌کنند. امروز ما در حوزه خیر عمومی که همان معروف است، به شدت دچار نقص کارکردی هستیم. برای مثال رسانه‌ها و دانشگاهیان در جامعه وجود دارند اما نمی‌توانند نقش خود را به خوبی ایفا کنند. رسانه‌ها و دانشگاه‌ها و دیگر حوزه‌های فرهنگی در کنار نقش اصلی خود، دارای نقش اجتماعی نیز هستند و باید در این زمینه نیز به خوبی نقش‌آفرینی کنند که این مسئله خلأ جدی در نقش کارکردی حوزه‌های مختلف به ویژه در زمینه امر به معروف و نهی از منکر است. 

ایکنا ـ چگونه می‌توان از ابزار روز به ویژه رسانه و هنر برای تبیین صحیح امر به معروف و نهی از منکر بهره‌گیری کرد؟

بحث رسانه که هنر نیز بخشی از آن است، تأثیر فراوانی در تثبیت فرهنگی موضوع امر به معروف و نهی از منکر دارد. یکی از رسانه‌های سنتی که همواره در طول تاریخ برای آگاهی جامعه بکار رفته است، منابر مساجد، پایگاه‌های بسیج و ... است. لذا از حیث رسانه و کمیت آن چه رسانه‌های سنتی و چه رسانه‌های نوین مشکلی برای ارائه موضوعات مختلف به جامعه وجود ندارد ولی مشکلی اصلی این است که به خوبی از این رسانه‌ها استفاده نکرده و موضوعاتی مانند امر به معروف و نهی از منکر را به خوبی تبیین نکرده‌ایم تا افراد بتوانند به نحوه نقش‌آفرینی خود در این زمینه پی ببرند. 

رسانه‌های مختلف از خبرگزاری‌ها گرفته تا فیلم‌های سینمایی و مجموعه‌های تلویزیونی همگی می‌توانند ضمن شناخت صحیح شیوه‌‌های تأثیرگذار امر به معروف و نهی از منکر، زمینه را برای آگاهی بیش از پیش افراد نسبت به این فریضه الهی فراهم کنند. در بحث خبر اگر خبرگزاری‌ها و رسانه‌های مختلف خبری بتوانند اخبار حوزه عمومی را به خوبی و بدون کم و کاست در اختیار جامعه قرار دهند، باعث ایجاد شناخت در میان مردم شده تا بتوانند تحلیل‌های خود را به خوبی و براساس اخبار صحیح ارائه دهند که البته امروز به نظر می‌رسد که رسانه‌ها در این زمینه چندان که باید و شاید به خوبی عمل نکرده‌اند و خبرهای مربوط به سازمان‌ها و نهادهایی که در حوزه عمومی فعالیت می‌کنند، به نحو جامع و کامل پوشش داده نمی‌شود. اگر اخبار مربوط به حوزه‌های عمومی مانند شهرداری‌ها و سایر نهادها و نیز عملکرد دقیق ایشان در اختیار جامعه قرار گیرد، مردم می‌توانند با توجه به اطلاعات دقیق خود از فعالیت‌ این ‌نهادها نسبت به امر به معروف و نهی از منکر اقدام کنند. 

افراد جامعه زمانی می‌توانند نسبت به عملکرد نهادهای مختلف گلایه و شکایت کرده و آن‌ها را امر به معروف و نهی از منکر کنند که بتوانند به خوبی در جریان اخبار صحیح نهادهای عمومی و تحلیل عملکرد آن‌ها قرار گیرند. جامعه‌ای می‌تواند موفق باشد که آگاهی بیشتری نسبت به امورات مختلف داشته باشد. ما نمی‌توانیم صرفا براساس یک ناراحتی فردی و شخصی نسبت به عملکرد افراد و نهادها اعتراض و آن‌ها را نهی از منکر کنیم. 

ایکنا ـ وظیفه حاکمیت و نهادهای فرهنگی در رابطه با اجرای صحیح امر به معروف و نهی از منکر چیست؟

این مسئله برای حکمرانی بسیار سودمند است که سازوکار و بستر تعامل آحاد مختلف جامعه با خود را فراهم کند. حکمرانی زمانی موفق می‌شود که بستر تعامل امر به معروف و نهی از منکر را برای پیشبرد اهداف خود ایجاد کند. امروز باید بدانیم که مخاطب اصلی بحث امر به معروف و نهی از منکر در سطح جدی قضیه، حوزه حکمرانی و حاکمیت است و او باید فضای آزاد تعامل را ایجاد کند تا همگان بتوانند نسبت به رعایت این فریضه الهی اقدام کنند. 

امیرالمؤمنین(ع) خطاب به مالک اشتر فرمودند: «مقداری از وقت خود را به نیازمندان خود اختصاص ده و با آنان در یک مجلس عمومی بنشین و شخصا به مشكلاتشان رسیدگی كن و در آن مجلس برای خداوندی كه تو را آفریده است، فروتنی نما و سربازان و یارانت را كه جزء محافظان و نگهبانان تو هستند از آنان دور بدار تا هر كه می‏خواهد سخن بگوید بدون لكنت زبان و بی‏ترس و واهمه مطالبش را اظهار كند». این بدان معناست که حاکمیت باید اجازه دهد که مردم به راحتی حرف خود را بزنند و بتوانند انتقادات خود از نهادهای مختلف را در قالب امر به معروف و نهی ازمنکر به راحتی بیان کنند. لذا حاکمیت باید نسبت به ایجاد چنین فضایی که مردم بتوانند به راحتی سخن خود را بیان کنند، اقدام کند. 

یکی از انتقاداتی که وجود دارد این است که وقتی در دوران انتخابات مردم به شخصی رأی می‌دهند، نامزدهای مورد نظر پس از أخذ رأی مردم به سراغ کارهای خود می‌روند و پاسخگویی چندانی به مردم ندارند. لذا باید سازوکاری ایجاد شود تا نهادها و مسئولان پاسخگوی مردم بوده و دنبال کننده نیازهای مردم باشند. این مسئله اشکالی جدی در بحث امر به معروف و نهی از منکر است؛ چراکه باید شرایطی فراهم شود تا مردم نیز بتوانند مسئولان خود را امر به معروف و نهی از منکر کنند و مسئولان نیز پاسخگوی ایشان باشند. مسئولان باید بدانند که بار سنگینی بر روی دوش ایشان است و باید در طول دوران مسئولیت خود همواره دغدغه مردم را داشته باشند.

امروز در کشورهای غیر مسلمان و توسعه یافته مشاهده می‌کنیم که مردم به شدت از مسئولان خود مطالبه‌گری می‌کنند و مسئولان نیز نمی‌توانند هر کاری را که بخواهند بدون دارا بودن دغدغه مردم، انجام دهند. امروز نیازمند فهم صحیح از مقوله امر به معروف و نهی از منکر در جامعه هستیم. امر به معروف همان خیر عمومی و معطوف به مصالح و منافع عمومی است و به دلیل اینکه فهم درستی از مصالح عمومی وجود ندارد، لذا امر به معروفی نیز وجود نخواهد داشت. چیزی به نام امر به معروف که امروز فقط در حجاب و مسائل این‌چنینی محدود شده است، تنها وجه کوچکی از این فریضه الهی است و باید به سمت اجرای امر به معروف در حوزه‌های وسیع‌تری همچون فساد و تبعیض، بی‌عدالتی و ... باشیم.  

گفت‌وگو از مجتبی افشار