نقش خاندان اموی و آل زیاد در کربلا

حجت‌الاسلام علیرضا قبادی، جامعه‌شناس و کارشناس دین به مناسبت ایام ماه محرم یادداشت‌هایی با محور «زیارت امام حسین (ع)» تهیه و منتشر می‌کند، مشروح نهمین قسمت را در ادامه می‌خوانیم.

در گفتار گذشته وعده کرده بودیم که در حد ضرورت، به فرامتن زیارت عاشورا اشاره شود تا نقش آل زیاد، بنی امیه (آل ابی سفیان) و آل مروان در ایجاد حادثه و مصیبت کربلا مشخص شود. در این گفتار در حد ضرورت موضوع به اختصار به آن‌ها اشاره می‌کنیم.

الف) آل زیاد: یکی از گروه‌هایی (آل) که بر آنان لعن شده است، آل زیاد است. بارزترین و ظاهرترین نقش در ایجاد فاجعه کربلا و مصائب حسین بن علی (ع) را عبیدالله بن زیاد به عهده داشت. عبیدالله هم فرزند زیاد و هم پیرو او بود. هرچند که او و پدرش هر دو از طریق نامشروع به دنیا آمدند. ازاین‌رو، در برخی عبارت‌های زیارت عاشورا به او «ابن مرجانه» نیز گفته شده است.

نقش ابن مرجانه در فاجعه کربلا واضح‌تر از آن است که نیازمند به توضیح باشد. او والی کوفه و همه‌کاره در مدیریت این فاجعه بود. پس از واقعه کربلا نیز آل زیاد در سرکوب و کشتن ارادتمندان امام حسین (ع) و شیعیان علی (ع) نقش و سهم زیادی داشتند. جمله مشهور امام حسین (ع) در روز عاشورا، درباره عبیدالله گویای همه چیز است.

امام حسین (ع) خطاب به مردم در روز عاشورا فرمودند که مردم! آن تولد یافته نامشروع و فرزندزاده نامشروع مرا بین دو امر قرار داده است، بین مرگ (شمشیر بکشد) و ذلت (خواری را بپذیرم). بسی از ما (خاندان رسالت) دور است که ذلت بپذیریم. خداوند و رسولش، مومنان، دامن‌های پاک و مطهر و دل‌های غیرتمند و جان‌های بزرگ‌منش این را بر ما نمی‌پذیرند که فرمانبری از فرومایگان را بر مرگ شرافتمندانه ترجیح دهیم.

ب) آل ابی‌سفیان: «بنی‌امیه» (و در برخی عبارت‌ها) «آل ابی سفیان» دومین گروه هستند که در زیارت عاشورا، به آنان لعن شده است. بنی‌امیه شامل مروانیان هم می‌شود که در قسم سوم از آنان به عنوان «آل مروان» صحبت می‌کنیم. آل ابی‌سفیان فرزندان امیه از نسل ابی‌سفیان هستند که دشمنی پیچیده‌ای با اسلام و خاندان رسالت داشتند. در فتح مکه اسلام آورند که به آنها آزادشدگان (طلقاء) نام نهادند. آنها نسل در نسل، این دشمنی را امتداد دادند. ابوسفیان با پیامبر (ص)، معاویه با امام علی (ع) و یزید با امام حسین (ع) دشمنی کردند.

دشمنی میان آل ابی‌سفیان با پیامبر (ص) و آل پیامبر (ص) مشابه عداوت قابیل با هابیل بود. نتیجه دشمنی این خاندان در یزید عریان‌تر و آشکارتر شد تا آنجا که شهادت مظلومانه امام حسین (ع) و اسارت خاندانش به دستور یزید انجام گرفت.

ج) آل مروان: در زیارت عاشورا به استقلال آل مروان نیز لعن شده است. آل مروان از شاخه مروانی و آل ابی‌سفیان از شاخه سفیانی بنی‌امیه بودند. ازاین‌رو، در عبارتی از زیارت عاشورا قاطبه بنی‌امیه نیز لعن شده است. چنانچه اشاره شد، این لعن‌ها به پیروان فکری، فرهنگی و عملکردی بنی‌امیه داده می‌شود. پدر مروان به دلیل جاسوسی علیه پیامبر (ص) به همراه مروان جزء تبعیدشدگان در حیات پیامبر (ص) بودند، اما در زمان خلیفه سوم به مدینه بازگشتند و بعد‌ها زعیم جامعه اسلامی شدند.

با حاکم شدن مروان، حکومت بنی‌امیه از شاخه سفیانی به مروانی انتقال یافت. البته قبل از آن، مروان از طرف معاویه دو دوره به مدت ۱۰ سال والی مدینه بود. مروان در جنگ جمل و صفین علیه امام علی (ص) جنگید و نسبت به امام علی (ع) کینه داشت و به علی (ع) در منابر دشنام می‌داد. مروان در تحریک «جعده/ همسر امام مجتبی (ع)» در قتل امام حسن (ع) دخالت داشت. مروان همچنین، مانع از دفن امام مجتبی (ع) در جوار روضه پیامبر (ص) شد. مروان طرف مشورت والی وقت مدینه در بیعت با امام حسین (ع) قرار گرفت. او به والی مدینه پیشنهاد داد، که چنانچه حسین بن علی (ع) بیعت بایزید را نپذیرد، فورا او را بکشد.

سخن امام حسین (ع) با مروان پس از شنیدن پیشنهادش به بیعت با یزید، افزون برآنکه بسیار عبرت‌آموز است، نشان می‌دهد که چه اختلاف عمیق و عظیمی میان اعتقاد امام (ع) با مروان وجود دارد. امام (ع) فرمودند که انا لله و انا الیه راجعون، هنگامی‌که مردم به حاکمی مثل یزید گرفتار شوند، باید فاتحه اسلام را خواند. وای بر تو آیا می‌گویی با یزید بیعت کنم درحالی‌که او مردی فاسق است؟

با نگاهی به فرامتن کوتاه بالا درمی‌یابیم که حادثه کربلا و فجایع و مصیبت‌های بزرگی که امام حسین (ع) و به تبع امت اسلامی به آن گرفتار شدند، حاصل هم افقی و همراهی اندیشه، افکار و عملکرد زیاد، مروان و ابی‌سفیان و پیروان آنان بود. اگر آنان سزاوار لعن نباشند، چه کسانی مستحق دوری از رحمت خداوند هستند؟ این گفتار را در تاسوعای حسینی که مقام و منزلت عباس بن علی (ع) گرامی داشته می‌شود، با روایتی از امام سجاد (ع) پایان می‌دهیم.

امام سجاد (ع) در روایتی می‌فرمایند که خداوند (عمویم) عباس را رحمت کند که ایثار کرد، خود را به سختی افکند (مصیبت کشید)، جانش را فدای برادرش (امام حسین (ع)) کرد تا اینکه دستانش قطع شد. پس خداوند دو بال جایگزینش کرد که با فرشتگان در بهشت پرواز می‌کند. در گفتار بعد ان‌شاءالله درباره جماعت‌های دیگری که به آن‌ها لعنت تعلق گرفته است، بحث می‌شود.