حق آزادی در نگاه اسلام

«حق‌الناس» مهم‌ترین و پربسامدترین موضوع در دین اسلام است تا جایی که طولانی‌ترین آیه قرآن(سوره بقره آیه ۲۸۲) نیز به همین موضوع اختصاص دارد و امیرالمؤمنین امام علی(ع) نیز می‌فرمایند «خدای متعال رعایت حقوق بندگانش را مقدمه‌ای بر رعایت حقوق خودش قرار داده است.»

اوج تجلیگاه توجه به حق‌الناس در مکتب اسلام و اهل‌بیت(ع) را می‌توان در شب عاشورا مشاهده کرد؛ هنگامی که امام حسین(ع) شرط پیکار با ظلم و همراهی با خود را بدهکار نبودن گذاشت و بیعت خود را از افرادی که حقی بر گردن دارند برداشت، چراکه پرداخت حق مردم را مقدم بر حضور در جهاد با طاغوت می‌دانستند.

همین رویداد مهم و درس‌آموز از واقعه کربلا سبب شد تا ایکنا در ماه محرم امسال به موضوع مهم «حق‌الناس» بپردازد و بخش‌هایی از کتاب «حق‌الناس، ارتباط متقابل حقوق مردم و اخلاق اسلامی»، نوشته آیت‌الله‌العظمی مظاهری را به نظر مخاطبان خود برساند که در ادامه مشروح بخش بیست‌وسوم با موضوع «حق آزادی» را می‌خوانید.

یکی از مهمترین و ضروری‌ترین نیازها و خواسته‌های بشر، «آزادی» است. اسلام عزیز آزادی و حریت آدمیان را ارج می‌نهد؛ چنان که قرآن شریف، پیامبر اکرم(ص) را نویددهنده و آورنده آزادی می‌داند «وَيَضَعُ عَنْهُمْ إِصْرَهُمْ وَالْأَغْلَالَ الَّتِي كَانَتْ عَلَيْهِمْ» امیرالمؤمنین(ع) در نامه‌ای خطاب به فرزند گرامی خویش، امام حسن مجتبی(ع) نوشته‌اند «وَلَا تَكُنْ عَبْدَ غَيْرِكَ وَقَدْ جَعَلَكَ اللَّهُ حُرَا؛ بنده دیگری نباش که خداوند تو را آزاد قرار داده است.» 

آزادی از جمله حقوق اساسی و مهمی است که مردم نسبت به حکومت دارند. امیرالمؤمنین(ع) بعد از جنگ صفین و در قضیه حکمیت به یاران خود فرمودند «لَيْسَ لِي أَنْ أَحْمِلَكُمْ عَلَى مَا تَكْرَهُونَ؛ من شما را به انجام کاری که بدان تمایل ندارید، مجبور نمی‌کنم.» آزادی ابعادی دارد؛ برخی از آن ابعاد که به حق مردم نسبت به حکومت مربوط می‌شود عبارتند از:

آزادی اقتصادی؛ به این معنا که همه افراد در انتخاب نوع شغل و کار خود و نیز در نحوه مصرف درآمد خویش در چارچوب، شرع، عقل و قانون، آزاد و صاحب اختیارند. پیامبر اکرم(ص) با تأکید می‌فرمایند «إِنَّ النَّاسَ مُسَلَّطُونَ عَلَى أَمْوَالِهِمْ؛ حق دارند در آنچه از راه مشروع به دست آورده‌اند تصرف کنند.» آن حضرت در روایت دیگری می‌فرمایند «حرمت مال مؤمن مانند حرمت خون اوست» 

آزادی اجتماعی؛ یعنی انسان در عمل به آداب و رسوم اجتماعی خود آزاد است. چنان که در انتخاب همسر انتخاب مسکن و محل زندگی انتخاب نوع پوشش و در انتخاب افرادی که با آنها معاشرت دارد اختیار دارد و کسی حق ندارد او را مجبور سازد. البته این اختیار و آزادی در چارچوب شرع، عقل و قانون تعریف می‌شود و محدوده آن تا جایی است که منجر به سلب آزادی دیگران و تجاوز به حقوق سایر مردم نشود. 

آزادی فکری؛ اندیشیدن و فکر کردن نه تنها حق مردم، بلکه لازمه زندگی موفق و انتخاب راه صحیح است. چنان که تقلید کورکورانه و بدون فکر از نظر عقل و شرع مذموم است در این راستا تحمیل فکر و عقیده و نیز تفتیش عقاید نیز مردود است. 

اساساً تحمیل عقیده و اجبار فکر کارساز نیست و نتیجه نمی‌دهد؛ زیرا امکان ندارد، فکر و اندیشه کسی با زور اجبار تهدید و تطمیع، تغییر کند. قرآن کریم نیز با بيان آيه شريفة «لا إِكْرَاهَ فِي الدِّينِ قَدْ تَبَيَّنَ الرُّشْدُ مِنَ الْغَى» خبر از همین واقعیت انکارناپذیر می‌دهد که تحمیل عقیده جبراً ممکن نیست و راه از بی‌راهه به خوبی آشکار شده است. 

انسان در بیان آراء و اندیشه‌های خود نیز تا جایی که موجب ضلالت و گمراهی دیگران نشود و با هتک حیثیت اشخاص یا اهانت به مقدسات ادیان و مذاهب همراه نشود در چارچوب قانون مختار و آزاد است. در زمان حیات امام صادق(ع) افرادی مانند ابن ابی العوجاء، اندیشه‌های الحادی و کفرآمیز داشتند. آنها در خصوص نظرات و افکار خود در مسجد‌الحرام و بدون هیچ ترس و واهمه‌ای با امام صادق(ع) بحث آزاد می‌کردند. امام نیز به اشکالات آنان پاسخ استدلالی می‌دادند. 

آزادی سیاسی؛ هر انسانی برای فعالیت سیاسی و انتخاب نوع نگرش سیاسی آزاد است. حق انتخاب آزاد مسئولین اجرایی و حق نظارت بر آنها و انتقاد از ایشان و به عبارت رساتر حق تعیین سرنوشت در شمار حقوق آزادی سیاسی هستند. البته حقوق سیاسی تا جایی آزاد است که منجر به توطئه دشمنی و براندازی نشود که در این صورت قابل سرکوب خواهد بود.

آزادی معنوی انسان بیش و پیش از نیاز به آزادی‌، اقتصادی، آزادی، اجتماعی، آزادی فکری و آزادی سیاسی که بیشتر جنبه مادی دارند به آزادی معنوی احتیاج دارد. آزادی معنوی رهایی از قید، بندگی بردگی و اسارت غیر خداوند است به تعبیر روشن‌تر، کسی که از هرگونه عبادت و تسلیم در برابر غیر خدا و نیز تکیه و امید بستن به غیر ذات باری تعالی آزاد است، آزادی معنوی دارد. 

قرآن کریم با نکوهش پیروی از هوی و هوس آزادی از قید بندگی نفس را لازم می‌داند؛ می‌فرماید «أَرَأَيْتَ مَنِ اتَّخَذَ إِلَهَهُ هَواهُ» تبعیت از شیطان را نیز مذمت کرده و ضرورت آزادی از اسارت و بردگی او را گوشزد می‌فرماید «أَلَمْ أَعْهَدُ إِلَيْكُمْ يَا بَنِي آدَمَ أَنْ لَا تَعْبُدُوا الشَّيْطَانَ إِنَّهُ لَكُمْ عَدُوٌّ مبين» آزادی معنوی، یعنی رها شدن از هرگونه خودپرستی دنیاپرستی و شیطان‌پرستی با اعتقاد به یگانگی خداوند نبوت رسولان الهی، امامت اوصیای ایشان و نیز ایمان به کتاب‌های آسمانی تأمین می‌شود.