۱۷ مردادماه سالروز شهادت محمود صارمی در مزار شریف افغانستان است که در سال ۱۳۷۷ به همراه ۸ نفر از کارکنان سرکنسولگری ایران در این شهر توسط عوامل گروه طالبان به شهادت رسیدند، این روز به نام روز خبرنگار نامگذاری شد، اما اواخر سال ۱۴۰۲ بود که در شورای عالی انقلاب فرهنگی تصویب و توسط رئیس جمهور و رئیس شورای عالی انقلاب فرهنگی ابلاغ شد.
بر کسی پوشیده نیست که خبرنگاران موتور محرکه و قلب تپنده رسانهها و چه بسا هر جامعهای هستند، آنها وظیفه کشف حقایق، انعکاس سریع و صحیح واقعیات و هشدار در مورد رویدادهایی را بر عهده دارند که به منافع ملی، اعتقادات، فرهنگ مردم و ارزشهای انسانی آسیب میرساند. دنیای خبرنگار، دنیای احساس مسئولیت است، دنیای مطالبهگری است، اما در این میان میتواند واقعیات را به گونهای بازتاب دهد که جامعه را دچار اضطراب و ناامیدی کند و یا امنیت روانی جامعه را فراهم کند و اینها اخلاق خبرنگاری است که باید با پوست، گوشت و استخوانش عجین باشد. هر چند در این زمینه مسئولان و مدیران هم وظایفی دارند و باید به آن هم توجه کرد.
در همین راستا با ظهیر احمدی، عضو هیئت علمی دانشگاه صدا و سیما، هضو هیئت علمی پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات و نویسنده کتابهای حوزه رسانه همچون «اخلاق حرفهای و کاربردی رسانهها در جمهوری اسلامی ایران: مفاهیم و مصادیق» به گفتوگو پرداختهایم که مشروح آن را در ادامه میخوانید و میبینید.
ایکنا ـ اخلاق رسانه چیست و چرا باید به این موضوع بپردازیم؟
حِرَف و اصنافی که مستقیماً با گروههای انسانی سر و کار دارند، معمولاً یکسری اساسنامهها و قواعد حرفهای و اخلاقی دارند که مقید به آن هستند، مثلآً صنف پزشکان سوگندنامه بقراط را دارند، صنف وکلا نیز سوگندنامهای دیگر دارند، صنف قضات نیز اخلاق حرفهای و ضوابط و قواعد مرتبط با حوزه قضاوت را دارا هستند. این حوزهها معمولاً با جان و مال انسانها سروکار دارند و مقید به این اصول حرفهای در حرفه خاص خود شدهاند. حرفه خبر و خبرنگاری و رسانههای ارتباط جمعی یا رسانههای شبکههای اجتماعی با ذهن، روح و روان انسانها سرو کار دارند و قاعدتاً بحث ذهن، روان و شخصیت اگر به مراتب کمتر از حوزههای جسم و جان نباشد، قطعاً همتراز یا شاید هم بالاتر از این حوزهها است و نمیتوان بدون ضابطه به این حوزه ورود کرد و این حوزهها هم قاعدتاً باید اصول و قواعد و ضوابطی داشته باشند تا
خبرنگاران، خبرگزاریها و ... فعالیت خود را تحت این ضوابط و قواعد پیش ببرند.
این اصناف و حرف به ضوابطی نیاز دارند که در آن چارچوب اهداف، قواعد و اصولی که باید به آن مقید باشند تا آنها را در آن چارچوب جهت دهد و در آن چارچوب نیز به جامعه پاسخگو باشند؛ چراکه اگر چارچوبهایی وجود داشته باشد، میتوان از نظر پاسخگو و ضابطهمند بودن به یک مفاهمه رسید.
ایکنا ـ کلیات اخلاق رسانه چیست و خبرنگار و رسانه باید چه مسائلی را مورد توجه قرار دهد؟
یکسری اصول و ضوابط جهانشمول در رابطه با اخلاق حرفهای وجود دارد و یکسری هم متناسب با نظام ارزشی حاکم بر آن جامعه است. معمولاً همه رسانهها به آنچه به عنوان قواعد عام و اصول اخلاقی شناخته میشود، مقید هستند؛ مواردی همچون صداقت، وثاقت یا اعتبار و مرجع بودن، وفاداری به حقیقت، سرعت عمل و خود را وقف بر حقیقت کردن. بنابراین تفاوتی نمیکند که کسی در خبرگزاری بینالمللی قرآن یا در خبرگزاری الجزیره باشد. این معیارها جهانشمول هستند و همه رسانهها و خبرنگاران باید این اصول عام را رعایت کنند.
ایکنا ـ در مورد صداقت که یکی از این معیارهاست، این سؤال به ذهن متبادر میشود که آیا اجازه داریم هر خبر درستی را منتشر کنیم یا باید جوانب و پیامدهای آن را مدنظر قرار دهیم؟
در این زمینه خبر درست و مقید بودن به انتشار آن مطرح است و اگر این دو حوزه از هم تفکیک شوند، میتوان گفت، هر خبر درستی را منتشر کنیم یا نه. اگر خبر مربوط به حوزه عمومی باشد، ولو اینکه نگرانیهایی را ایجاد کند، به دلیل مرتبط بودن آن به عموم جامعه، خبرنگار و خبرگزاری باید آن را منتشر کنند. در حوزه خصوصی که مربوط به حریم شخصی افراد است، اصول حرفهای مانع از این میشود که با وجود اینکه خبر صحیح است، اما به دلیل مرتبط بودن با حریم شخصی افراد نباید منتشر شود.
مبنایی که مانع از انتشار خبر صحیح میشود، مبنای اخلاقی کرامت انسانی است و کرامت انسانی به هر کسی اجازه نمیدهد وارد حیطه شخصی افراد شود و حتی خبر صحیح را در این زمینه منتشر کند. همه خبرنگاران و خبرگزاریها باید مقید به رعایت حریم شخصی و خصوصی افراد باشند ولی فردی چون رئیس جمهور که مربوط به حوزه عمومی جامعه است، هر خبری درباره وی، ولو اینکه صحیح و تلخ باشد، باید به آن پرداخت. مانند ماجرایی که برای کلینتون پیش آمد و مربوط به حریم خصوصی بود، اما مرتبط با حوزه عمومی بود که رسانههای خبری ایالات متحده به صراحت به آن پرداختند.
ایکنا ـ جایگاه خبرنگار در کشورمان چگونه است و آیا توانسته مطالبهگر حق مردم باشد؟
اگر صادقانه به این موضوع بپردازیم، خبرنگار در کشور ما، به تعاریف و جایگاهی که باید در خبرگزاریهای مستقل داشته باشد، نرسیده است، به این دلیل که خبرنگار در کشور ما وابسته به نهادها و سازمانهای رسمی است و داخل سازمانها و نهادهای رسمی هم ضوابط و فرهنگ سازمانی آن نهاد را رعایت میکند؛ بنابراین در ایران آنچنان خبرنگار مستقل نداریم. یکی دو مورد بودند که آنها هم تحت مضیقه قرار گرفتند ولی در سایر کشورها، خبرنگار مستقل وجود دارد، یعنی خبرنگاری که مستقل از نهادهای رسمی است و شاید به بیان بهتر بتوان گفت، آنها خبرنگاران واقعی هستند.
صنفی هم که بخواهد از خبرنگار حمایت کند و صنف اختصاصی خبرنگاران باشد در خارج از نهادها نداریم؛ مثلاً سازمان نظام پزشکی وجود دارد که سازمان رسمی صنف پزشکان است و یا سازمان وکلا به نام اسکودا وجود دارد که از وکلا به شدت حمایت کرده و استقلال وکلا را حفظ میکند یا نظام پرستاری و ... وجود دارد، اما در رابطه با خبرنگاران، اتحادیه، صنف، انجمن و ... وجود ندارد؛ بنابراین جایگاه خبرنگار در کشور ما دارای استقلال حرفهای نیست.
ایکنا ـ آیا سازمانی مانند آنچه بیان کردید، میتواند در رابطه با نوع فعالیت خبرنگاران و حفظ استقلال و حمایت از آنها مؤثر باشد؟
قطعاً مؤثر خواهد بود. البته سازمان و نهاد مربوط، اصول و قواعد اخلاقی لازم را اعمال میکند؛ بنابراین اگر چنین سازمان و انجمنی ایجاد شود و از خبرنگاران حمایت کند و همچنین نظام اخلاق حرفهای این صنف را پیگیری کند، موفقتر از آنچه امروز شاهد آن هستیم، خواهیم بود.
ایکنا ـ با این وجود آیا خبرنگاران در ایران توانستهاند مطالبهگر حق مردم باشد؟
چون این استقلال وجود ندارد و مقید به فرهنگ سازمانی وابسته به آن است، قطعاً مانند خبرنگاران مستقل نمیتوانند مستقل عمل کنند و به واقع مطالبهگر واقعی باشند. دامنه میزان مطالبهگری خبرنگار در کشور، تحت ضوابط سازمان و نهادی است که در آن فعالیت میکند و آنچه سازمان و نهاد به او میگوید و در چارچوبی که برای او در حوزه مطالبهگری تعیین میکند، میتواند فعالیت کند و اگر خارج از این چارچوب و ضوابط فعالیت کند، ممکن است به ضررش تمام شود و امنیت شغلی او به خطر بیفتد و خودآگاه مجبور میشود، حوزه مطالبهگری خود را تا حدی که سازمان از او خواسته، تقلیل دهد.
در دنیا، پزشکان بدون مرز داریم که مقید به فرهنگ و ضوابط و قواعد هیچ کشوری نیستند ولی مقید به ضوابط اخلاق حرفهای نظام پزشکی هستند و برای آنها تفاوتی نمیکند کسی که نیاز به خدمات پزشکی دارد، چه ایده، عقیده، اندیشه و مذهبی دارد، بلکه مقید به اصول اخلاق مربوط به حرفه خود هستند.
ایکنا ـ آیا با وجود انسانرسانهها، جایگاه خبرنگار خدشهدار نشده است؟
اگر منظور از انسان رسانهها، بلاگرها باشند، چندان با فضای رسانهای و خبر وفق ندارند و اغلب آنها در حوزه نمایشی و جلوهنمایی هستند و نمیتوانیم آنها را به قواعد و بحث خبر و خبرنگاری ضابطهمند کنیم، چراکه فعالیت آنها در خدمت حقیقت بودن نیست. آنها در حوزه شخصی و خصوصی خود فعال هستند و در این راستا خبرنگار مستقلی نداریم که بگوییم در حوزه بلاگری خود، خبرنگار مستقلی است.
اگر فرد عادی که در موقعیت خبرنگاری قرار میگیرد، مورد نظر است باید گفت در واقع خبرنگاری یک عنوان سازمانی نیست و هر کسی که خبری را منعکس میکند، از لحاظ تعاریف ارتباطات میتوان عنوان خبرنگار را به او اطلاق کرد و آنها خبرنگار شهروند هستند. وقتی این خبررسانی، با واقعنمایی و سرعت عمل همراه باشد که از اصول اصلی خبرنگاری است، چه بسا این فرد بتواند میدان خبر را در دست گیرد، اما یک نظام رسانهای عریض و طویل در این قاعده میدان را واگذار کرده باشد و این مسئله ایرادی ندارد، در واقع این انسان رسانهها بیشترین اثربخشی رسانهای را در افکار عمومی خواهند داشت.
ایکنا ـ با توجه به اینکه رسالت خبرنگار آگاه کردن مسئولان از مسائل مختلف و آگاهی دادن به مردم است، خبرنگاران باید چگونه در این حوزه ورود کنند تا هم به رسالت خود عمل کرده باشند و هم متهم به سیاهنمایی نشوند؟
متأسفانه آسیب واقعنمایی و انگ سیاهنمایی در کشور ما وجود دارد. خبرنگار باید خود را وقف حقیقت کند. یکی از ویژگیهای خبرنگار، داشتن شهامت است. خبرنگار نباید بترسد از اینکه انگ سیاسی به او زده شود. البته ممکن است در محدودیت شغلی و جانی هم قرار گیرد، اما کسی که خود را وقف حقیقت میکند، از ابتدا مخاطرات این حوزه را دانسته و وارد این حوزه شده است، بنابراین بحث خبر و خبرنگاری ایجاب میکند که نگران ترس انگ سیاهنمایی و ... نشود. اما به واقع اگر هدفش سیاهنمایی و نه بیان حقیقت باشد، برای اینکه اصول اخلاق حرفهای خود را زیرپا گذاشته است و صداقت خبرنگار خدشهدار شده است، از لحاظ اصول اخلاقی و قوانین و مقررات، محکوم است. اما اگر واقعیتی را ارائه کند، شهامت به عنوان یکی از اصول اصلی حرفه خبرنگاری حرف اول را میزند.
ایکنا ـ آیا مسئولان و مدیران نباید با اخلاق حرفهای رسانهای آشنا شوند؟ خبرنگار وظیفه و رسالت خود را انجام میدهد و باید ضعف مدیران در این زمینه رفع شود. برای مثال، خبرنگاری که در سطح جامعه پیرامون یک آسیب اجتماعی تحقیق میکند و آن را برجسته میکند تا مسئولان برای رفع آن تلاش کنند، شهامت ورود به این عرصه را داشته است و اگر با پرداختن به یک مسئله، آسیب اجتماعی و ... خبرنگار همواره تحت فشار قرار گیرد، نمیتواند به رسالت خود عمل کند.
به نکته خوبی اشاره کردید، برای اینکه به طور مستدل به این موضوع بپردازم، به کتاب «اخلاق حرفهای و کاربردی رسانهها در جمهوری اسلامی ایران» اشاره میکنم که جزء اولین کتابهایی است که در حوزه بومی و در زمینه اخلاق حرفهای رسانهای تدوین شده است که جزء منابع اصلی در کشورمان محسوب میشود. در این کتاب، بحث جبههگیری مسئولان در برابر خبرنگاران و خبر را مورد توجه قرار دادیم. همچنین اینکه چه کنیم تا مسئولان در هر نهادی که هستند، محدودیتهایی را برای خبرنگار ایجاد نکنند و با انگ سیاهنمایی و خلاف واقعنمایی و ... خبرنگاران را متهم نکنند، باید گفت؛ حوزه تصمیمگیران و مدیران باید نسبت به اصول حرفهای خبرنگاری آشنا باشند.
در واقع باید برای مدیران کارگاههایی برگزار شود و با اصول و قواعد کلی اخلاق حرفهای رسانهای آشنا شوند که ما این کار را برای تمام مدیران رسانههای مجازی از طریق ساترا برگزار کردیم، در واقع ساترا به عنوان یک سازمان فرابخشی است که بر حوزه خبر و خبررسانی در عرصه فضای مجازی نظارت میکند. این سازمان کلاسهایی از این دست را برای مدیران سایتها و رسانههای مجازی برگزار کرد تا مدیران و مسئولان با خبرنگاران صادق، موثق، وفادار و باشهادمت زاویه پیدا نکنند و توجیه شوند که یکسری ضوابط و قواعد و مبانی در فضای اخلاق حرفهای وجود دارد که خبرنگار را ملزم میکند تا در این فضا تنفس کند.
برای اینکه نسل بعدی با این بحران مواجه نشوند، یک مرحل قبلتر را پیشنهاد کردیم تا این مبحث به عنوان یکی از اصول و موارد درسی دانشگاهها در رشته ارتباطات لحاظ شود و پیشنهاد واحد درسی را برای دوره کارشناسی ارشد تمام رشتههای مرتبط با خبر و خبرنگاری ارائه کردیم.
خبرنگاری در اغلب کشورها جزء مشاغل سخت بوده و اخیراً هم وزارت ارشاد پذیرفته است که خبرنگاری به عنوان مشاغل سخت است. کسی که در این حوزه کار میکند از جان و مال و آبرو مایه میگذارد و قاعدتاً هم باید یک نهاد رسمی صنفی از آنها حمایت کند. در حقیقت خبرنگاران خود را وقف حقیقت میکنند و باید مورد حمایت باشند و مسئولان هم توجیه شوند تا آنها بتوانند در مسیر حقیقت به کار خود ادامه دهند.
ایکنا ـ یکی از مشکلات و موانع حاکمیت اخلاق در رسانهها، نامشخص بودن معیارهای اخلاقی است، در مورد این موضوع توضیح دهید؟
رسانههای ارتباط جمعی رهاوردی مربوط به کمتر از یک قرن اخیر است و مواردی که در ابتدا درباره وکالت، پزشکی، قضاوت و ... مثال زدم، سابقه بسیار طولانیتر از حوزه خبرنگاری دارند و در مسیری که نهادینه شده است، مسافت طولانی را طی کردهاند و نظامنامه اخلاقی دارند و حوزه خبرنگاری هم باید به تدریج این مسیر را طی کند تا جا بیفتد و بعد از اینکه این مسیر طی شد، به مانند صنفهای دیگر ضوابط و قواعد و مرامنانههای آن به صورت مدون تدوین شود.
در این کتاب پیشنهاد شده است که هر کسی میخواهد وارد عرصه خبرنگاری شود، مانند آنچه در آیین تحلیف برای وکلا، قضات و ... برگزار میشود، از طریق همین صنفی که باید برای خبرنگاران درنظر گرفته شود، قبل از اینکه کارت خبرنگاری ارائه شود، پیگیریهای لازم از سوی این صنف انجام شود. همچنین دروس و مواد آموزشی را طی کرده باشد و قبل از اینکه وارد حوزه عملی شود، مرامنانه را مطالعه کند و آموزشهایی را بگذراند و مانند نظام پزشکی و ... آیین تحلیف برای آنها برگزار شود. این آیین در مرحله پایانی باشد و بعد از آن در چارچوب حرکت کنند.
در این کتاب در بخش پیشینه اشاره کردهایم که در کشورمان متأسفانه نظامنامه مدون اخلاق حرفهای رسانهای نداریم. این مرامنانه را در این کتاب تدوین کرده و به وزارت ارشاد و علوم پیشنهاد دادیم برای اینکه حرفه خبرنگاری هم مانند حرفه پزشکی، وکالت و ... ضابطهمند باشد باید این مسیر طی شود. پس از پایان این مراحل، کارت خبرنگاری صادر شود. مانند کارت وکالتی که همه جا حائز اعتبار است و فرد میتواند فعالیت کند، در این صورت همه نهادها و سازمانها ملزم میشوند با خبرنگار همکاری کنند.
ایکنا ـ با توجه به کتابی که معرفی کردید، چرا در جستجوی منابع با عنوان اخلاق رسانهای، از نظر منابع بومی در مضیقه هستیم و اغلب آنها منابع خارجی و آثار ترجمهای هستند؟
برای اینکه مبدأ رسانههای ارتباط جمعی یا مس مدیا و متأخر آن رسانههای فضای مجازی و شبکههای اجتماعی غرب بوده و یک گزاره طلایی در حوزه ارتباطات میگوید، رسانه حاوی پیام است. رسانههای ارتباط جمعی نیز قبل از اینکه فرهنگ بوده باشد، مدیوم(رسانه) است و همراه با این مدیوم فرهنگ خاص آن نیز وارد شد؛ از این رو اصلیترین منابع حوزه خبر، خبرنگاری و
اخلاق رسانه، غربی است و آنچه در منابع خارجی وجود داشته، ترجمه شده است، در حالی که ادعای ما بر این است که دین اسلام، انبیا، پیامبران و ... را داریم که بحث پیام، قرآن و ... در فضای ارتباطات قابل تحلیل هستند و اگر اسم آنها را هم در زبان عربی یا معادلهای لاتین آن ببینید، متوجه میشوید که انبیا از نبأ به معنی «خبر مهم» میآید.
در بحث ارتباطات نیز وقتی میخواهیم خبر را تحلیل کنیم، مبدأ، پیام و مقصد پیام مورد توجه قرار میگیرد و فرمول اصلی خبر و ارتباطات است و گزاره اصلی، منبع، پیام و مقصد است. در حالی که در عالم وحی، قرآن و ... این فرمول را داریم و مبدأ پیام خداوند است و پیامبر و نبی کسی است که خبر مهم را میرساند و رسل و انبیا، فرستاده و پیامرسان بوده و مقصد مخاطبان و انسانها هستند.
آنچه در رابطه با صادقت، وثاقت، شهامت، حقیقت و ... بیان کردیم، در رابطه با وحی نیز وجود دارد و منبع وحی، خداوند امین، صادق، صدیق، مهمین و ... است و خداوند خبر دروغ را نمیرساند، چون نه ذینفع است و نه متضرر میشود. در بحث انبیا نیز پیامبران اولوالعزم یعنی پیامبرانی با ارادههای قوی وجود دارند که سست عنصر نیستند.
در واقع در این کتاب از این زاویه ورود کردیم و بحث بومی را با بررسی منابع غربی و مطالعه تطبیقی پیش گرفتیم تا به خروجی مرتبط با فضای اندیشگانی خودمان برسیم.
ایکنا ـ با گسترش شبکههای اجتماعی اعتبار رسانهها خدشهدار شده است. در گذشته ابعاد یک حادثه به دلیل حفظ امنیت اجتماعی و سیاسی بیان نمیشد، اما اکنون با حضور شبکههای اجتماعی، این موضوع منتفی شده است، اخلاق حرفهای رسانه در این زمینه چه جایگاهی دارد؟
ما هنوز در حوزه نهادی آسیب داریم؛ نه آموزش کلاسیک و آکادمیک منسجم داریم و نه نهادهای تصمیمگیر در این حد به مفاهمه رسیدهاند که ضوابط اخلاق حرفهای رسانهای را داشته باشیم. صرفاً در بحث شبکههای اجتماعی، بحث شهرت و جلوهنمایی مطرح است و به همین دلیل بیشتر دیده شدن برای آنها مطرح بوده و پشت این شهرت، مباحث اقتصادی و لایک گرفتن برای بالا رفتن ویوها و ... مطرح است و نمیتوان از لحاظ معتبر بودن و وثاقت به آنها اعتنا کرد و نمیشود با خبر یک فرد در فضای مجازی یک واکنش حقیقی انجام داد.
فرض کنید در فضای مجازی ولو اینکه هزار ویو بگیرد، اگر خبر را از سطح شهر منتشر کند، کمتر کسی به آن اعتنا میکند و مخاطب میتواند براساس ویدئو، زمان ومکان و .. به صداقت این پیام پی ببرد، اما اگر همین خبر را رادیو اعلام کند، قطعاً همه میپذیرند، چون این رسانه وثاقت کافی را دارد.
ایکنا ـ رسانهها باید چه رویکردی را پیش بگیرند تا به اعتبار و اخلاق مداری نزدیکتر شوند؟
خبرنگاری که مربوط به نهاد رسمی باشد، اعتبارش از ابتدا پذیرفته شده است، مثلاً اگر یک خبرگزاری یک خبر را اعلام کند به دلیل جایگاه و اعتبارش، مورد پذیرش قرار میگیرد و هر رسانهای باید مبنای اخلاقی را رعایت کند. در این کتاب ما مبنای اخلاقی مربوط به اصول اخلاق حرفهای رسانهها را مورد توجه قرار دادیم که در این راستا منفعت عمومی، حریم خصوصی و کرامت انسانی مطرح است، یعنی کرامت انسانی مخاطب ما ایجاب میکند که نوع اطلاعرسانی خود را تنظیم کنیم.
ایکنا ـ سخن آخر؟
خوشحالم که در خبرگزاری وزین بینالمللی قرآن (ایکنا) در خدمتتان بودم و امیدوارم مانند پیام و حقیقت قرآن، خبرنگارانی که در این خبرگزاری تربیت میشوند و فعالیت میکنند در خدمت حقیقت و صداقت باشند و امیدوارم روزی برسد که فعالان عرصه خبر و حقیقت نهادی داشته باشند که از آنها حمایت کند تا بتوانند صادقانه و با شهامت در خدمت حقیقتجویی باشند.
گفتوگو از سمیه قربانی
انتهای پیام