بهره‌گیری از روش‌های دانش‌بنیان؛ مهمترین مزیت وقف در حل مسئله امنیت غذایی

یکی از مهمترین بحث‌ها در رابطه با موضوع وقف، ایجاد وقف‌ها با توجه به نیازهای امروز جامعه است. متأسفانه در این زمینه واقفان و خیران از آگاهی کافی برخوردار نیستند و نمی‌‌توانند سرمایه‌های خود را با توجه به نیازهای روز جامعه وارد حوزه وقف کنند و در این زمینه به نیات قدیمی بسنده می‌کنند. 

امروزه نهاد وقف می‌تواند با سرمایه‌ای که از سوی واقفان در اختیار می‌گیرد، در مسیر حل مسائل و مشکلات مختلف اجتماعی بپردازد. یکی از حوزه‌های مهمی که حوزه وقف می‌تواند بدان ورود کرده و حلال مشکلات باشد، حوزه امنیت غذایی و بهداشت و درمان است. وقف باید با ورود صحیح به این حوزه‌ها و استفاده از شیوه‌های دانش‌بنیان، زمینه را برای رفع مشکلات موجود فراهم کند. 

ایکنا بنابر رسالت رسانه‌ای خود طی هفته وقف که از ۳۱ شهریورماه آغاز شده است، موضوعات مختلفی را در حوزه وقف و موقوفات در گفت‌وگو با اساتید و کارشناسان این حوزه مورد بررسی قرار داده است. «نقش وقف در حوزه امنیت غذایی و بهداشت و درمان» نیز سومین محوری بود که در گفت‌وگو با سیدحسین سیدی، عضو هیئت علمی پژوهشکده آلاء و استاد دانشگاه شاهرود بدان پرداختیم که مشروح آن را در ادامه می‌خوانید.    

سیدی با بیان اینکه وقف یک نهاد خیریه است که پیش از اسلام نیز وجود داشته و در اسلام جزء احکام امضایی و یا جزء مدل‌های امضایی اسلام است، گفت: مهمترین ویژگی وقف پایداری آن است یعنی نوعی سرمایه‌گذاری غیر انتفاعی بوده و سودمحور نیست. وقف در راه خدا و با نیت خیر و در راستای حل مسائل اجتماعی جامعه ایجاد می‌شود. با چنین تعریف کوتاهی از وقف، در طول تاریخ، نهاد وقف به مثابه یک سرمایه هوشمند عمل کرده است، این بدان معناست که این سرمایه هوشمند خیریه هر جا که مسئله اجتماعی به وجود آمده، به سمت آن حرکت کرده تا بتواند این مسئله اجتماعی را حل کند. 

سیدی گفت: زمانی جامعه با مشکلاتی مانند آب و کمبود آب مواجه بوده و به همین دلیل وقف قنات و آب‌انبار، کاریز، لوله‌کشی و ... شکل گرفته است. البته این مسئله مربوط به یک دوره تاریخی نیست و مسئله کمبود آب در تاریخ و جغرافیای مختلف وجود داشته و به همین دلیل چنین وقف‌هایی ایجاد شده است. زمانی جامعه با مشکلات بهداشت عمومی و ... مواجه بوده که در این زمینه وقفیاتی مربوط به ایجاد گرمابه‌های عمومی، مریض‌خانه و ... وجود دارد. زمانی که مسئله جامعه دانش و علم بوده است، حجم زیادی از وقف‌های دانشی مانند کتاب و کتابخانه، نسخه‌نویسی، مراکز آموزشی و مدارس علمیه ایجاد شده است.

توسعه وقف پس از ظهور اسلام 

وی افزود: وقف در دوران تمدن اسلامی به دلیل تأکید فراوان قرآن و روایات معصومین(ع) به شدت و با تفاوت بسیار زیادی نسبت به دوران پیش از خود توسعه پیدا کرد. ائمه معصومین(ع) همواره در عمل نشان دادند که وقف به دلیل پایداری خود علاوه بر رحمت الهی، موجبات حل مشکلات اجتماعی را فراهم می‌کند. لذا وقف باید سرمایه هوشمندی باشد که بتواند مشکلات جامعه را حل کند و یا در راستای توسعه اجتماعی قرار گیرد. زمانی که در مورد وقف دانشی سخن می‌گوییم، باید بدانیم که این مسئله باعث توسعه علمی جامعه خواهد شد. 

استاد دانشگاه شاهرود بیان کرد: البته این قضیه واضح است که شاید بسیاری از نیات واقفان امروز، ما‌به‌ازایی نداشته باشد. برای مثال وقف‌هایی مانند نسخه‌نویسی و امثال آن ممکن است چندان به کار نیاید و امروز وقف‌هایی مانند انتشار کتاب در این زمینه پاسخگوی جامعه باشد. لذا باید اذعان کرد که وقف سرمایه‌ای هوشمند است که قرار است در راستای حل مسائل اجتماعی و توسعه جامعه در حوزه‌های مختلف اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی قرار گیرد. زمانی در دوران گذشته جوامع از پیچیدگی زیادی برخوردار نبودند، یعنی شاید به راحتی برای هر فرد شناخت مسائل اجتماعی و مشکلات جامعه به شدت ساده بود، اما در دنیای امروز مسائل اجتماعی از پیچیدگی برخوردار بوده و تک‌بعدی نیز نیستند. 

سیدی اظهار کرد: برای مثال طلاق به عنوان یکی از معضلات اجتماعی خود دارای ابعاد مختلفی است که یک بخش آن اعتیاد است که خود یکی از معضلات بزرگ اجتماعی است که با مسئله طلاق پیوند خورده است. همین مسئله طلاق به خودی خود می‌تواند مشکلاتی مانند بدسرپرستی یا بی‌سرپرستی را ایجاد کند. لذا مسائل اجتماعی کاملاً به هم پیچیده شده و نمی‌توان به به صورت جزئی آن‌ها را حل کرد. امروز اگر به صورت ریشه‌ای به مسائل نپردازیم، قابلیت حل آن‌ها را نخواهیم داشت. بنابراین، جوامع امروز دارای مسائل اجتماعی پیچیده هستند که به صورت کلافی در هم تنیده به یکدیگر مرتبط بوده و چنانچه اهمیت آن‌ها را به صورت ریشه‌ای درک نکنیم، قابلیت حل آن‌ها را نخواهیم داشت.

وی گفت: در چنین وضعیتی واقفان و خیران مانند گذشته نمی‌توانند به راحتی مسائل اجتماعی جامعه را بشناسند، بلکه امروز شناخت راهکارهای مسائل اجتماعی خود دانشی پیچیده و عمیق بوده و نیاز به تحقیقات علمی و فراوان دارد. اینجاست که نیاز داریم سازمان و نهادی ویژه به صورت تخصصی بر روی این موضوع کار کند که امروز مهمترین مسائل اجتماعی و بهترین راهکارهای آن در جامعه چیست. اینجاست که واقفان و خیران می‌توانند از این دستاورد استفاده کرده و وقف‌ها را به صورت هدفمند و با توجه به نیازهای روز جامعه در زمینه حل معضلات و مشکلات اجتماعی ایجاد کنند. لذا وقف‌های امروز باید در راستای واقعیت‌های جامعه ایجاد شوند تا بتوانند در حد امکان به کاهش مشکلات و آسیب‌های اجتماعی کمک کنند. در این صورت است که وقف در جامعه به سمت بهره‌وری بیشتر حرکت کرده و در راستای حل مسائل اجتماعی قرار می‌گیرد.

ارائه الگوهای مناسب وقف

سیدی تصریح کرد: با جست‌وجو در مهمترین موضوعات جامعه که می‌تواند الگوهایی خوبی برای ایجاد وقف‌های جدید در جامعه باشند، به مسائلی همچون امنیت غذایی و بهداشت و درمان برخورد می‌کنیم که هر دو جزء مسائل مهم جامعه هستند. البته تفاوت‌هایی بین این دو مقوله وجود دارد. شاید فهم اینکه بیماران به دلیل عدم دسترسی به بیمارستان، دارو، فقدان تمکن مالی، کمبود تجهیزات پزشکی در مناطق مختلف و ... دچار رنج و عذاب هستند، ساده باشد و آحاد جامعه به دلیل درگیر شدن با مسائل پزشکی اهمیت این مسئله را به راحتی درک کنند. به همین دلیل است که امروز خیریه‌های سلامت در جذب مشارکت مردم و ایجاد وقف‌های جدید بهتر عمل می‌کنند.  

وی بیان کرد: اما مسئله امنیت غذایی به عنوان یک مسئله اجتماعی مهم چیزی نیست که در ذهن جامعه جا افتاده باشد و اینطور نیست که واقفان پیش از آنکه هیچ‌گونه پژوهشی در این زمینه داشته باشند، وارد این حوزه شده و وقفی برای امنیت غذایی داشته باشند. لذا اگر امنیت غذایی برای جامعه مسئله بوده و قصد داریم آن را از طریق وقف پیگیری و حل کنیم، اولین راهکار این است که این مسئله به خوبی برای جامعه تبیین شود که چرا امنیت غذایی مسئله مهمی برای جامعه است و این مسئله می‌تواند به کمک خیران و واقفان حل شود. لذا درک مسئله بهداشت به دلیل تجربیات شخصی افراد ساده‌تر از مسئله امنیت غذایی است. 

استاد دانشگاه شاهرود اظهار کرد: موضوع بسیار مهمی که باید بدان توجه داشت، این است که نهاد وقف باید بهره‌وری کافی و تأثیرگذار داشته باشد. لذا اگر وقفی به امنیت غذایی و بهداشت اختصاص پیدا می‌کند، باید به نوعی باشد که بتواند راهکار صحیحی ارائه دهد و به بهترین شیوه ممکن بتواند به حل مسئله امنیت غذایی و بهداشت کمک کند. برای مثال در حوزه بهداشت و درمان چنانچه اولویت‌بندی صحیحی نداشته باشیم، ممکن است که در یک منطقه چندین درمانگاه وجود داشته باشد و در منطقه دیگر اصلاً درمانگاه ایجاد نشده باشد؛ چراکه شاید در یک منطقه واقفانی نیت ایجاد درمانگاه داشته و در منطقه‌ دیگر چنین وقفی ایجاد نشده باشد. بنابراین، اگر حجم زیادی از موقوفات ایجاد شده اما تخصیص بهینه در این زمینه انجام نشده باشد، این موضوع به حل مسائل اجتماعی نمی‌انجامد. 

وی تصریح کرد: وقف در حوزه درمانی نیز دارای ابعاد مختلفی است که باید پیش از ایجاد آن‌ها، تحقیقات و پژوهش‌های کافی انجام شود. برای مثال باید نیازسنجی کرد که وقف برای درمان چه نوع بیماری انجام شود که نیاز بیشتری بدان وجود دارد. امروز در برخی روستاها مدارسی احداث شده که خالی از دانش‌آموز  است و این بدان معناست که پیش‌بینی صحیحی از تعداد روستائیان و دانش‌آموزان آن‌ها وجود نداشته است. در این زمینه نهاد وقف می‌تواند در ارائه بهترین راهکارها و حمایت از شیوه‌هایی که مسائل اجتماعی را به صورت ریشه‌ای حل می‌کند، پیشرو باشد. 

سیدی گفت: یکی از حوزه‌هایی که وقف می‌تواند بدان ورود کرده و به حل ریشه‌ای مسائل اجتماعی بپردازد، حرکت به سمت دانش‌بنیان‌هاست. ورود دانش‌بنیان وقف به حوزه‌های مختلف می‌تواند مشکلات جامعه را حل کند. لذا یکی از مهمترین مسائل در حوزه وقف این است که بتواند به صورت دانش‌بنیان به مسائل مختلف ورود کند و آن‌ها را به صورت ریشه‌ای حل کند. لذا در حل مسائل مربوط به حوزه‌هایی همچون امنیت غذایی و بهداشت  درمان، دانش‌بنیان بودن روش‌ها یکی از مهمترین مزیت‌های وقف خواهد بود. سرمایه‌گذاری‌های بلندمدت با این رویکرد که این سرمایه‌گذاری‌ها غیر انتفاعی بوده و قرار نیست به سود کوتاه‌مدت برسند، نگاه‌های بلندتری نسبت به سرمایه‌های اقتصادی که به دنبال سودهای کوتاه‌مدت هستند، ایجاد می‌کند. 

سیدی ادامه داد: دانش‌بنیانی مزیتی رقابتی برای سرمایه وقف نسبت به دیگر سرمایه‌هاست که می‌تواند به حل ریشه‌ای مسائل بپردازد. وقف در جایی که سودآوری پایین باشد، اما مسائل اجتماعی وجود دارد، می‌تواند ورود کرده و به حل مسائل بپرازد. در حال حاضر حوزه‌هایی مانند کشاورزی به دلیل شیوه‌های سنتی، حوزه سودآوری شناخته نمی‌شوند. بخشی از این مسئله به دلیل سیاست‌گذاری‌های نادرست و قوانین نادرست است. یکی از کارکردهای وقف ایجاد نهادهایی برای اصلاح سیاست‌گذاری‌ها و قوانین نادرستی است که باعث شده تا مسائل اجتماعی ایجاد شود که کشاورزی یکی از این حوزه‌هاست. تا زمانی که کشاورزی برای کشاورزان سودآور و بهره‌ور نیست، در کلافی سردرگم و دور باطلی قرار داریم که بازدهی کافی را نخواهد داشت. 

اصلاح سیاست‌گذاری‌ها در حوزه وقف

وی تصریح کرد: یکی از حوزه‌های وقف حضور در اصلاح سیاست‌گذاری‌هاست. یکی از کارکردهای وقف در حوزه امنیت غذایی، کمک به حوزه کشاورزی در بهره‌وری استفاده از منابع کشاورزی است. وقف باید در حوزه کشاروزی به خوبی از شیوه‌های دانش‌بنیان حمایت کند تا با توسعه عرصه دانش‌بنیان در این حوزه، امنیت غذایی کشور پایدار شود. بنابراین، تا زمانی که شیوه‌های سنتی در حوزه کشاروزی حکمفرما باشد، کشاورزان نیز قابلیت سرمایه‌گذاری برای بهینه‌سازی شیوه‌ها و تجهیزات مناسب ندارند. وقف در این زمینه می‌تواند به خوبی ورود کرده و با استفاده از شیوه‌های دانش‌بنیان به توسعه کشاورزی و امنیت غذایی کشور بپردازد. 

استاد دانشگاه شاهرود بیان کرد: حوزه امنیت غذایی در حال حاضر برای واقفان شناخته شده نیست و سازمان‌هایی مانند اوقاف و خیریه‌های مختلفی که در حوزه تسهیل‌گری کار می‌کنند باید اولویت‌ها و نیازهای روز جامعه را با آمارها و تحقیقات دقیق به واقفان معرفی کنند و بتوانند بهترین روش‌ها و نمونه‌ها را برای سرمایه‌گذاری در اختیار واقفان قرار دهند تا آن‌ها به سرمایه‌گذاری در این حوزه برای حل مسائل اجتماعی دلگرم شوند. حضور در حوزه‌های نوین بهداشت و درمان نیز از دیگر موضوعاتی است که واقفان می‌توانند با نگاه دانش‌بنیان و بلندمدت بدان ورود کرده و در این زمینه برای حل مسائل اجتماعی سرمایه‌گذاری کنند. 

گفت‌وگو از مجتبی افشار