تفاوت روزه در اسلام و ادیان پیشین براساس آیات قرآن

ماه مبارک رمضان یکی از نعمت‌های خداوند برای بشریت است؛ البته کسانی که به دین اسلام و روزه این ماه باور داشته باشند و برای رضایت خدا و افزایش تقوا در این ماه روزه بگیرند.

قرآن کریم در چند آیه در سوره مبارکه بقره به بحث ماه مبارک رمضان پرداخته است؛ وجوب روزه در تمامی ادیان، برخی احکام شرعی روزه و فلسفه روزه از جمله مباحث مطرح شده در این آیات است که خبرنگار ایکنا به این مناسبت به گفت‌وگو با مجید معارف؛ استاد دانشگاه تهران پرداخته است که در ادامه می‌خوانیم؛

 

 

در سوره مبارکه بقره از آیه 183 تا آیه 187 چند آیه در مورد ماه مبارک رمضان وجود دارد؛ در اولین آیه خداوند حکم روزه را بیان فرموده است: يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا كُتِبَ عَلَيْكُمُ الصِّيَامُ كَمَا كُتِبَ عَلَى الَّذِينَ مِنْ قَبْلِكُمْ لَعَلَّكُمْ تَتَّقُونَ؛ در این آیه وجوب روزه بیان شده است و اینکه روزه بر شما مسلمین واجب است کما اینکه قبل از آن برای پیروان سایر ادیان هم واجب شده بود و روزه بگیرید تا به تقوا برسید.

 

در آیه بعد خداوند فرموده است ایام معدودات؛ روزه در روزهای مشخصی گرفته می‌شود که به عدد درمی‌آید؛ أَيَّامًا مَعْدُودَاتٍ ۚ فَمَنْ كَانَ مِنْكُمْ مَرِيضًا أَوْ عَلَىٰ سَفَرٍ فَعِدَّةٌ مِنْ أَيَّامٍ أُخَرَ ۚ وَعَلَى الَّذِينَ يُطِيقُونَهُ فِدْيَةٌ طَعَامُ مِسْكِينٍ ۖ فَمَنْ تَطَوَّعَ خَيْرًا فَهُوَ خَيْرٌ لَهُ ۚ وَأَنْ تَصُومُوا خَيْرٌ لَكُمْ ۖ إِنْ كُنْتُمْ تَعْلَمُونَ؛ این ایام یک ماه مبارک رمضان است و اگر کسی در این مدت بیمار شد یا در سفر بود باید روزه‌های خود را قضا کند. بیمار ممکن است بعد از مدتی خوب شود و یا مسافر از سفر برگردد و در بلاد خودش مقیم شود ولی گروه سومی هم در آیه بیان شده است که کسانی هستند که توان گرفتن روزه ندارند؛ وعلی الذین یطیقونه ...؛ یعنی گرفتن روزه از حد توان آنان بیرون است مانند سالخوردگان که می‌توانند فدیه بدهند که همان طعام مسکین است. 

 

در ادامه هم فرموده است که اگر کسی به خوبی و اختیار خود بیشتر اطعام کند برای او بهتر است و اگر روزه بگیرد باز بهتر است. در آیه شریفه چند نکته مورد اشاره است: اول اینکه روزه در ایام مشخصی واجب است و اگر در این ایام کسی به بیماری معمولی و یا مسافرت رفت باید حتما قضای آن را به جا بیاورد و اگر فوق طاقت فرد بود باید کفاره روزه را بپردازد که همان یک مد طعام است که در رساله‌های عملیه بیان شده است.

 

در آیه 185 «شَهْرُ رَمَضَانَ الَّذِي أُنْزِلَ فِيهِ الْقُرْآنُ هُدًى لِلنَّاسِ وَبَيِّنَاتٍ مِنَ الْهُدَىٰ وَالْفُرْقَانِ ۚ فَمَنْ شَهِدَ مِنْكُمُ الشَّهْرَ فَلْيَصُمْهُ ۖ وَمَنْ كَانَ مَرِيضًا أَوْ عَلَىٰ سَفَرٍ فَعِدَّةٌ مِنْ أَيَّامٍ أُخَرَ ۗ يُرِيدُ اللَّهُ بِكُمُ الْيُسْرَ وَلَا يُرِيدُ بِكُمُ الْعُسْرَ وَلِتُكْمِلُوا الْعِدَّةَ وَلِتُكَبِّرُوا اللَّهَ عَلَىٰ مَا هَدَاكُمْ وَلَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ» هم بیان می‌شود که نزول قرآن در این ماه بوده است؛ قرآنی که مایه هدایت و روشنگری برای همه بشریت است سپس فرموده است هر کسی این ماه را درک کرد پس روزه خود را باید آغاز کند: فمن شهد منکم ...؛

 

مجددا به حکم مسافر و بیمار پرداخته است و یادآوری کرده است اگر کسی در این ماه مقداری از آن را بیمار بود و مسافر بعد از ماه قضا کند. در ادامه هم فرموده است: یرید الله بکم الیسر ...؛  یعنی هدف خدا از بیان احکام آسایش برای شماست نه اینکه در هر شرایطی باید روزه بگیرید. خداوند برای با تقواتر شدن ما روزه را وضع کرده است که یا با گرفتن روزه حاصل می‌شود و یا با اعطای کفاره و قضا برای کسانی که در ایام ماه مبارک نتوانند روزه بگیرند؛ وَلِتُكْمِلُوا الْعِدَّةَ وَلِتُكَبِّرُوا اللَّهَ عَلَىٰ مَا هَدَاكُمْ وَلَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ.

 

 

بله. در آیه 186 هم فرموده است؛ وَإِذَا سَأَلَكَ عِبَادِي عَنِّي فَإِنِّي قَرِيبٌ ۖ أُجِيبُ دَعْوَةَ الدَّاعِ إِذَا دَعَانِ ۖ فَلْيَسْتَجِيبُوا لِي وَلْيُؤْمِنُوا بِي لَعَلَّهُمْ يَرْشُدُونَ؛ یعنی یکی از مواردی که در مورد تاکید است دعا و نیایش با خداوند است؛ یکی از توفقیات این ماه قرائت قرآن است و در روایات چقدر مؤمنان به تلاوت و قرائت قرآن تشویق و توصیه شده‌اند تا جایی که پیامبر(ص) فرمودند اگر کسی در ماه مبارک رمضان یک آیه بخواند ثواب یک ختم قرآن را به او خواهند داد. به این ترتیب ماه رمضان، ماه دعا هم هست؛ قرائت قرآن و دعا در همه ایام موضوعیت دارد و به خصوص در این ماه دعا رابطه انسان و خدا را تنظیم می‌کند لذا فرموده است اگر کسی از بندگان سراغ مرا گرفت، من قریب و نزدیک هستم و دعوت دعاکننده را اجابت می‌کنم لذا تا می‌توانید به من ایمان بیاورید و از من درخواست کنید. 

 

آیه آخر هم در مورد یکسری مسائل مانند حد فاصله خوردن و آشامیدن از نظر زمانی چگونه است یا روابط متعارف جنسی چه محدودیتی دارد بیان شده است؛ أُحِلَّ لَكُمْ لَيْلَةَ الصِّيَامِ الرَّفَثُ إِلَىٰ نِسَائِكُمْ ۚ هُنَّ لِبَاسٌ لَكُمْ وَأَنْتُمْ لِبَاسٌ لَهُنَّ ۗ عَلِمَ اللَّهُ أَنَّكُمْ كُنْتُمْ تَخْتَانُونَ أَنْفُسَكُمْ فَتَابَ عَلَيْكُمْ وَعَفَا عَنْكُمْ ۖ فَالْآنَ بَاشِرُوهُنَّ وَابْتَغُوا مَا كَتَبَ اللَّهُ لَكُمْ ۚ وَكُلُوا وَاشْرَبُوا حَتَّىٰ يَتَبَيَّنَ لَكُمُ الْخَيْطُ الْأَبْيَضُ مِنَ الْخَيْطِ الْأَسْوَدِ مِنَ الْفَجْرِ ۖ ثُمَّ أَتِمُّوا الصِّيَامَ إِلَى اللَّيْلِ ۚ وَلَا تُبَاشِرُوهُنَّ وَأَنْتُمْ عَاكِفُونَ فِي الْمَسَاجِدِ ۗ تِلْكَ حُدُودُ اللَّهِ فَلَا تَقْرَبُوهَا ۗ كَذَٰلِكَ يُبَيِّنُ اللَّهُ آيَاتِهِ لِلنَّاسِ لَعَلَّهُمْ يَتَّقُونَ.

 

 

تا جایی که بنده بررسی کرده‌ام روزه در ادیان یهود و نصارا دو فرق اساسی با روزه در اسلام داشت؛ اول اینکه روزه در هر ماه سه روز بوده است و این روزها 10، 11 و 12 هر ماه قمری بود که به آن ایام اخر گفته می‌شد؛ بنابراین در طول سال 36 روز روزه می‌گرفتند ولی در اسلام در ماه رمضان تجمیع و یک ماه شد. در سنت پیامبر(ص) داریم که ایشان علاوه بر ماه مبارک رمضان، شش روز هم از ماه بعد یعنی شوال را روزه می‌گرفتند که همان آمار 36 روزه می‌شده است که البته سنت شخصی ایشان است و ما مکلف به آن نیستیم. در اسلام روزه در یک ماه متمرکز شد که دلیلش آن است که در یک ماه عادات برای انسان بیشتر مستقر می‌شود تا سه روز در ماه یعنی فرد اگر 30 روز زبان و چشم و گوش و اعضای خود را از محرمات پاک کرد ملکه در نفس او خواهد شد و خداوند از باب ارفاق روزه را از پراکندگی در طول سال زدود. 

 

روزه در ادیان گذشته از مغرب تا مغرب شرعی فردا بوده است یعنی فرد در طول شب و سحر مجاز به خوردن و آشامیدن و مسائل جنسی نبوده است. روایتی تاریخی داریم که یکی از مسلمین به نام خباب بن ارت در جریان جنگ احزاب، مغرب وارد منزل شد و از همسرش تقاضای افطار کرد ولی چون خسته بود و در طول روز خندق کنده بود به خواب رفت و مغرب را برای افطار از دست داد لذا مجبور شد بدون افطار روزه فردا را بگیرد و دوباره فردا به حفر خندق می‌پردازد ولی وسط روزه بیهوش می‌شود و در اینجا آیه 187 بقره نازل شد که فرموده است: وَكُلُوا وَاشْرَبُوا حَتَّىٰ يَتَبَيَّنَ لَكُمُ الْخَيْطُ الْأَبْيَضُ مِنَ الْخَيْطِ الْأَسْوَدِ مِنَ الْفَجْرِ ۖ ثُمَّ أَتِمُّوا الصِّيَامَ إِلَى اللَّيْلِ ۚ وَلَا تُبَاشِرُوهُنَّ وَأَنْتُمْ عَاكِفُونَ فِي الْمَسَاجِدِ ۗ تِلْكَ حُدُودُ اللَّهِ فَلَا تَقْرَبُوهَا ۗ كَذَٰلِكَ يُبَيِّنُ اللَّهُ آيَاتِهِ لِلنَّاسِ لَعَلَّهُمْ يَتَّقُونَ که همان وضع زمان روزه به شکل کنونی است. 

 

پیروان ادیان قبل چون سه روز را روزه می‌گرفتند این امکان برای آنان وجود داشت که از مغرب تا مغرب را بگیرند ولی چون در اسلام روزه یک ماه شد و به شکل کنونی وضع شد تا فرصت مغرب تا سحر برای مؤمنین وجود داشته باشد و برای آنان خوردن و آشامیدن و مسائل جنسی متعارف آزاد شد.

 

گفت‌وگو از علی فرج‌زاده