یادداشت
راهکارهایی در زمینه خوانش و فهم درست قرآن منطبق با مطالبات رهبری
چرخه تلاوت به عناصری وابسته است که از جمله عناصر رکنی آن می‌توان به قاری(فرستنده) و مستمع(گیرنده) اشاره کرد. این میان آنچه مهم‌تر است پیامی(آیات قرآن) است که منتقل می‌شود.
به گزارش ایکنا، رضا نباتی؛ کارشناس دفتر تألیف کتب درسی قرآن سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی آموزشی در جریان ارائه مطالبی از سوی مقام معظم رهبری درباره کیفیت قرائت قرآن و شیوه مطلوب برقراری ارتباط میان قاری و مستمع که در دیدار طلیعه ماه مبارک رمضان عنوان شد؛ یادداشتی را به رشته تحریر درآورده است که در ادامه می‌خوانید؛ «یک مطالبه، یک ایده چند پیشنهاد»
به عنوان یک فعال قرآنی، پاسخگویی به مطالبات مقام معظم رهبری در طلیعه رمضان‌المبارک ماه مبارک ۱۴۰۴-۱۴۰۳ را یک فرض دانسته و ایده «جمله‌خوانی، جمله نویسی و ترجمه جمله به جمله قطعات منتخب قرآنی» در ادامه به صورت اجمال تقدیم می‌شود.
مقام معظم رهبری بارها بر توجه به امکان درک و فهم عمومی قرآن کریم اشاره کرده‌اند و درخواست داشته‌اند که فکری بشود. ایشان در همین دیدار فرمودند:
«یک مسئله در کشور ما و کشورهای غیر عرب، مسئله فهم معانی است که این مشکل را باید یک جوری حل کنیم؛ این جزو مشکلاتی است که ما مبتلا هستیم. حالا امروز خوشبختانه خیلی فرق کرده؛ قرّاء ما که می‌خوانند، آدم می‌فهمد که توجّه دارند به معانی، معانی را می‌فهمند و دارند حرف می‌زنند با انسان. در اوایل انقلاب این‌جور نبود؛ تلاوت می‌کردند، معنایش را هم نمی‌فهمیدند؛ نتیجه این می‌شد که در کیفیّت خواندن، در قواره خواندن، در وقف و ابتدا و امثال اینها، خیلی اشکال به وجود می‌آمد. امروز بحمدالله خوب است، منتها باید این عمومیّت پیدا کند؛ یعنی باید مستمع شما هم وقتی که قرآن را می‌شنود، بفهمد شما چه می‌گویید؛ ولو فی‌الجمله متوجه بشود که شما چه می گویید. این احتیاج دارد به کار، کارش هم به عهده آموزش و پرورش و سازمان تبلیغات و دستگاه‌های قرآنی است که به کار قرآن اشتغال دارند. اینها بنشینند فکر کنند شیوه‌هایی را حقیقتاً پیدا کنند. البته یکی از راه‌ها نوشتن ترجمه است که می‌نویسند و خوب است؛ راه‌های دیگری هم وجود دارد که بایستی بگردند و آنها را کشف کنند.»(12 اسفند 1403) بر همین اساس موضوع «یک مطالبه، یک ایده چند پیشنهاد» در قالب این نوشته و یک فیلم شکل گرفت.
البته معظم‌له در 12 اردیبهشت سال 85(روز معلم) همین مطلب را از آموزش و پرورش مطالبه کرده بودند. باید گفت سازمان پژوهش برای این مهم کارهای مبنایی خوبی انجام داده است، مانند ارائه نظریه «جمله واحد تربیت و یادگیری قرآن کریم» و نیز «تمرکز بر قطعات منتخب و نامدار قرآنی در آموزش عمومی قرآن کریم» ولی از آنجا که هم‌افزایی لازم در بخش‌های درونی و بیرونی وزارت آموزش و پرورش دیده نمی‌شود، از نظریه از حیث تبلیغی و ترویجی مغفول مانده است اما در حوزه عمل، کارهای فراوانی در سطح کتاب‌های درسی انجام گرفته است.
آموزش معلمان همچنان مهمترین معضل نظام آموزشی است که به دلایل ساختاری مورد کم‌توجهی است. چرا که طبق تفکر اسلامی و اندیشه شیعی «کتاب و عترت» (یعنی کتاب و معلم) دو رکن اصلی تحقق یک مکتب است. بسنده کردن به شعار «حسبنا کتاب‌الله» هرگز کارساز نیست.
کلیه کتاب‌های درسی قرآن پایه‌های اول ابتدایی تا نهم در سال‌های اخیر تغییرات عمده‌ای داشته است اما آموزش معلمان به صورت رسمی وجود ندارد و تنها برخی از جلسات توجیهی محدود آن هم به صورت جهادی برگزار شده است.
مطالبه مقام معظم رهبری کاملاً صریح و روشن است؛ اما پاسخگویی به آن در نگاه اول بسیار مشکل و تا حدودی ناممکن است. اما در بخش ارایه پیشنهاد، مدعی هستیم که اگر این چهارمحور در حوزه آموزش عمومی قرآن کریم ملاک عمل قرار گیرد این مطالبه بنیادین قابل تحقق است.
ایده «تمرکز بر جمله‌خوانی قطعات منتخب قرآنی در کلیه فعالیت‌های حوزه آموزش عمومی قرآن کریم» به شرط هم‌افزایی کلیه دستگاه‌های مؤثر در این زمینه قابل تحقق است.
در ضمن یکی دیگر از مطالبات معظم‌له، محور هم‌افزایی دستگاه‌های اجرایی بود که علی‌رغم وجود کمیسیون توسعه فرهنگ قرآنی و شورای توسعه فرهنگ قرآنی کشور همچنان مشکل باقی است. وجود تعارض منافع از عمده‌ترین دلایل ناکارآمدی چنین تشکیلاتی است...
جمله‌خوانی، جمله‌نویسی، ترجمه جمله به جمله آیات، با محوریت قطعات منتخب قرآنی چهار رکن این ایده هستند.
در فیلم ویژگی‌ها و مراتب و مراحل این ایده همراه با چند پیشنهاد و یک نمونه فیلم تلاوت بیان شده است.
نظریه «جمله، واحد یادگیری» با نظریات جدید و به روز یادگیری زبان کاملاً منطبق است و در حوزه آموزش عمومی قرآن کریم قابلیت اجرا و استفاده فراوان دارد.
در بخش قطعات منتخب قرآنی نیز باید گفت بیش از ۱۲۰ قطعه تربیتی، اعتقادی، اخلاقی و ولایی در قرآن کریم وجود دارد که عمدتا مغفول واقع شده است.
با توجه به اهداف نه‌گانه اصلی و تفصیلی آموزش عمومی قرآن کریم، این قطعات بهترین بستر برای تحقق تربیت قرآنی است.
وزارت آموزش و پرورش به عنوان متولی زیرساخت تربیت ده‌میلیون حافظ قرآن از رهگذر این دو پیشنهاد می‌تواند طبق مأموریت ذاتی خود در این باره نقش‌آفرین باشد.
همچنین جمله‌نویسی و ترجمه جمله به جمله قرآن کریم توسط کاتبان و مترجمان و نیز نهادهای تأیید‌کننده در تکمیل این فرایند بسیار تأثیرگذار و بلکه ضروری است.
کتاب‌های درسی قرآن در این زمینه الگوهای نسبتاً خوبی ارائه کرده است که البته نیازمند تکمیل و تبلیغ و ترویج است.
در پاسخ به مطالبه نوروزی مقام معظم رهبری در مورد کشف راهکارهای مناسب برای امکان درک و فهم عمومی قرآن که البته قبلاً نیز بارها مطرح شده بود، ایده «تمرکز بر جمله‌خوانی قطعات منتخب قرآنی» پیشنهاد می‌شود.
این ایده دارای چهار رکن یا مرتبه است که اگر با هم دیده شود بسیار ایده آل خواهد بود اما هر یک به تنهایی نیز موضوعیت دارد. جمله‌خوانی آیات، جمله‌نویسی آیات، ترجمه جمله به جمله آیات، تمرکز بر قطعات منتخب قرآنی
در رابطه با ارکان و محورهاب اول تا سوم این ایده پیشنهادی به طور خلاصه باید گفت :
ـ اینکه «یک آیه دارای چند جمله است؟» برای فهم اولیه آیه یک ضرورت اجتناب ناپذیر است.
ـ «جمله به عنوان کوچک ترین واحد یادگیری» یک اصل بدیهی و ثابت شده است.
ـ بدون شناخت و فهم جمله، تدبر در قرآن (استفاده) امکان‌پذیر نیست. حتی اگر کلمات و ترکیب‌ها درست معنا شده باشند.
ـ «تدبر در قرآن» از «تدبر در جمله» شروع می شود. و سپس با مقایسه آن جمله با جمله های قبل و بعد ادامه می‌یابد.
ـ درک و فهم جمله و لو به صورت کلی، ساده تر و آسان تر از فهم کلمه به کلمه آیات است.
ـ تمرکز مغز در جمله خوانی آیه، به دلیل اضطراب کمتر، تمایل بیشتری به سمت فهم جمله پیدا می‌کند.
ـ «جمله‌نویسی آیات» برای فهم عمومی قرآن یک ضرورت برای خوشنویسان و طراحان خط قرآن کریم است.
ـ جملات قرآنی ساده، کاربردی، مشهور و قابل فهم برای عموم مردم در حوزه‌های اعتقادی، اخلاقی و... در قرآن کریم فراوان است که باید معرفی شود.
ـ جمله‌خوانی و جمله‌نویسی آیات زمینه «حفظ عمومی قرآن کریم» را برای عموم مردم، امکان‌پذیر می‌کند.
ـ «ترجمه جمله به جمله آیات» یک ضرورت برای توسعه اقبال عمومی قرائت (تقلید)، حفظ و تدبر در قرآن کریم است.
ـ الگوی جمله‌خوانی، جمله‌نویسی و ترجمه جمله به جمله آیات با «نظریات جدید حوزه مهارت‌های زبانی» در دنیا (ویگوتسکی) و نیز «تعریف تربیت» (فراهم‌آوردن موقعیت مناسب برای شکوفایی فطرت الهی) مطابقت دارد.
ـ جمله‌خوانی به «خود‌آموزی قرآن» و در نتیجه تقویت ارتباط فرد با بسیاری از آیات و قطعات منتخب قرآنی کمک می‌کند.
راهکار پیشنهادی
برای جمله‌خوانی آیات دو مرحله وجود دارد :
۱ـ در مرحله اول قاری و حافظ محترم آیات را به صورت جمله به جمله می‌خواند.
(قاری باید بر اساس رعایت سرجمله ها، در این بخش تسلط و تمرین داشته باشد)
۲ـ در مرحله دوم (در صورت تمایل)، قاری هنگام بازگشت، چند جمله را با یک نفس می‌خواند.
نکته :
با کمی دقت در بین تلاوت‌های استادان مشهور عالم قرائت قرآن کریم، به راحتی ردپای این نظریه و توجه و تمرکز قاریان بر رعایت اصل جمله واحد یادگیری دیده می‌شود. در همین زمینه، تلاوت آیات ۱۵۱ تا ۱۵۳ سوره انعام (ده فرمان خداوند به حضرت موسی علیهالسلام) با صدای «استاد عبدالعزیز حصان» (انتهای فیلم ضمیمه) توصیه می‌شود.
درباره رکن و محور چهارم ایده پیشنهادی یعنی تمرکز بر جمله‌خوانی «قطعات منتخب قرآنی» باید گفت :
۱ـ قطعات منتخب قرآنی عمدتاً از مشاهیر آیات هستند؛ از آن جمله می‌توان به موارد زیر اشاره کرد :
- آیه الکرسی، آیه مباهله، آیه صلوات، آیه آمن‌الرسول، آیه برّ، آیه شهدالله، آیه نور، آیه قل اللهم مالک‌الملک، آیه و واعدنا و ...
۲ـ قطعات منتخب از «مواریث فرهنگی» جهان اسلام و به ویژه مکتب تشیع (اهل بیت علیهم‌السلام) هم هست.
۳ـ قطعات منتخب قرآنی از مهجورترین آیات که زمینه مهجوریت اهل بیت و نیز خود قرآن در جامعه را فراهم آورده است.
۴ـ قطعات منتخب قرآنی به دلیل دارا بودن ویژگی‌های منحصر به فرد تاریخی و روایی و نیز اعتقادی و اخلاقی و پیشینه مذهبی و همچنین کوتاهی و روانی، زمینه لازم را برای قرائت متدبرانه، تدبر و حفظ عمومی قرآن کریم را فراهم می‌آورد.
۵ـ حفظ عمومی قطعات منتخب قرآنی زمینه تربیت ده‌میلیون حافظ قرآن کریم را فراهم و به توسعه آن در بین آحاد جامعه کمک می‌کند.
6ـ بیش از ۱۰۰ قطعه مشهور کاربردی در زمینه های اعتقادی، اخلاقی و در یک کلمه «ترییت قرآنی» در قرآن کریم وجود دارد که نیازمند عمومی‌سازی هستند.
جمع‌بندی
مبانی متعدد قرآنی و حدیثی در این زمینه وجود دارد که باید از نظر روشی (متدولوژی) به آنها نگاه کرد؛ مانند همین حدیث مشهور که امیرالمؤمنین امام علی علیهالسلام فرمودند :
«لاخیر فی قرائة لیس فیها تدبر»
(در قرائتی که در آن تدبر نباشد خیر و برکتی نیست).
و یا در خطبه ۱۷۶ نهج‌البلاغه نامه ۳۱ (نامه حضرت به امام حسن مجتبی علیهالسلام) آمده است :
«ما جالس هذا القرآن الاقام عنه بزیادة او نقصان؛ زیادة فی هدی او نقصان من عمی»
در همین زمینه باید در برخی از آموزش‌های قرآنی به ویژه در حوزه آموزش عمومی قرآن کریم بازنگری بشود.
به عنوان مثال :
اولاً – آموزش‌های عمومی قرآن، مانند روخوانی و روان‌خوانی و حفظ و قرائت و حتی فهم قرآن را نباید مقدمه دید، بلکه در ساده‌ترین و اولیه‌ترین مراحل هم باید به تربیت قرآنی و معناداری یادگیری آن توجه کرد.
ثانیاً - در آموزش‌های عمومی، نباید مهارت‌ها در طول هم باشد، بلکه باید در عرض هم دیده شوند. البته با توجه به محوریت موضوعات می‌توان برخی از موارد را با موضوعیت بیشتری مورد توجه و تأکید قرار داد. مانند محوریت حفظ
آیات در آموزش‌های عمومی قرآن کریم
از این جهت، به عنوان جمع‌بندی چند پیشنهاد به اجمال تقدیم می‌شود :
۱- جمله‌خوانی، جمله‌نویسی و ترجمه جمله به جمله آیات باید در ردیف تصمیمات ملی از سوی شورای توسعه فرهنگ قرآنی کشور به نهادهای حاکمیتی و دستگاه‌های اجرایی ابلاغ شود.
۲ـ برای پایه‌های هفتم تا دوازدهم «مصحف دانش‌آموزی» با در نظر گرفتن هر سه مولفه «جمله‌خوانی، جمله‌نویسی و ترجمه جمله به جمله آیات» (درج رمزینه سریع پاسخ در صفحات قرآنی) در نظر گرفته شود.
۴ـ قرائت، حفظ و تدبر در قطعات منتخب قرآنی در اولویت برنامه‌های آموزشی و مناسبتی در کشور قرار گیرد.
5 ـ شرح و توضیح اجمالی و همه فهم قطعات منتخب در قالب‌های قدیم و جدید (مصحف، شرح آیات، اینفوگرافی و موشین گرافی، انیمیشن و ...) آماده و منتشر شود.
۶- رسانه ملی و سایر رسانه‌های پر مخاطب این چهار رکن را در اولویت برنامه‌های تولیدی خود قرار دهند.
۷- ختم قرآن کریم در ماه مبارک رمضان و غیراز آن بر اساس جمله‌خوانی مد نظر مساجد، جلسات هفتگی و خانگی قرآن و ... قرار گیرد.
۸- معلمان قرآن در هر یک از شئون تدریس و تعلیم قرآن کریم، به کسب مهارت‌های جمله‌خوانی و فهم جملات قرآنی و حفظ و تدبر در جملات قطعات منتخب قرآنی اهتمام ورزند.
سخن پایانی
با اندک پژوهش میدانی می‌توان نتیجه گرفت که قاریان ممتاز جهان اسلام به این دو محور توجه دارند :
۱- رعایت جمله‌خوانی آیات در بسیاری از موارد
۲- انتخاب قطعات منتخب قرآنی در اغلب محافل قرآنی
انتهای پیام
در صورت هم افزایی بین نهادها و ارگان‌ها و نیز بخش های دولتی و غیردولتی در این زمینه می توان قدم های موثری برداشته.
البته برنامه ریزی و پیگیری لازم دارد.
إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ إِخْوَةٌ (الحجرات/١٠)
فَاسْتَبِقُوا الْخَيْرَاتِ (المآئده/٤٨)
وَقُولُوا لِلنَّاسِ حُسْنًا (بقره/٨٣ )
وَأَوْفُوا بالْعَهْدِ (اسراء٣٤)
اعْدِلُوا هُوَ أَقْرَبُ لِلتَّقْوَى (المائده/٨)
الا بذکر الله تطمئن القلوب (رعد/2
فَاحْكُمْ بَيْنَ النَّاسِ بِالْحَقِّ (ص/٢٦)
إِنْ تَنْصُرُوا اللَّهَ يَنْصُرْكُمْ (محمد/٧)
وَتَعَاوَنُوا عَلَى الْبِرِّ وَالتَّقْوَى (المآئده/٢)
وَنَبْلُوكُمْ بِالشَّرِّ وَالْخَيْرِ فِتْنَةً (الانبیاء/٣٥)
إِنَّ الْحَسَنَاتِ يُذْهِبْنَ السَّيِّئَاتِ (هود/١١٤)
وَعَاشِرُوهُنَّ بِالْمَعْرُوفِ (النساء/١٩)
إِنَّ بَعْضَ الظَّنِّ إِثْمٌ (الحجرات/١٢)
وَيْلٌ لِكُلِّ هُمَزَةٍ لُمَزَةٍ (الهمزه/١)
لَئِنْ شَكَرْتُمْ لأزِيدَنَّكُمْ (ابراهیم/۷ )
إِنَّ أَكْرَمَكُمْ عِنْدَ اللَّهِ أَتْقَاكُمْ (الحجرات۱۳)
وَالْفِتْنَةُ أَشَدُّ مِنَ الْقَتْلِ (بقره/۱۹۱)
وَلا تَنْسَوُا الْفَضْلَ بَيْنَكُمْ (البقره/۲۳۷)
وَأَمْرُهُمْ شُورَى بَيْنَهُمْ (الشوری/ ۳۸)
أَفَلا يَتَدَبَّرُونَ الْقُرْآنَ (النساء/۸۲)
إِنَّ اللَّهَ يُحِبُّ الْمُحْسِنِينَ (المائده/۱۳)
وَوَصَّيْنَا الإنْسَانَ بِوَالِدَيْهِ إِحْسَانًا (الاحقاف/۱۵)
إِنَّ الشَّيْطَانَ يَنْزَغُ بَيْنَهُمْ (الاسراء/۵۳)
وَأَطْعِمُوا الْبَائِسَ الْفَقِيرَ (الحج/۲۸)
وَاجْتَنِبُوا قَوْلَ الزُّورِ (الحج/۳۰)
فَاسْتَقِمْ كَمَا أُمِرْتَ (هود/١١٢)
فَابْتَغُوا عِنْدَ اللَّهِ الرِّزْقَ (العنکبوت/١٧)
مَنْ كَفَرَ فَعَلَيْهِ كُفْرُهُ (الروم/٤٤)
فَاصْبِرْ إِنَّ وَعْدَ اللَّهِ حَقٌّ (الروم/٦٠)
إِنَّ الشِّرْكَ لَظُلْمٌ عَظِيمٌ (لقمان/١٣)
أَلَيْسَ اللَّهُ بِكَافٍ عَبْدَهُ (الزمر/٣٦)
إِنَّ اللَّهَ لَطِيفٌ خَبِيرٌ (لقمان/١٦)
وَيُنَزِّلُ الْغَيْثَ (لقمان/٣٤)
وَاللَّهُ أَحَقُّ أَنْ تَخْشَاهُ (الاحزاب/٣٧)
وَكَفَى بِاللَّهِ حَسِيبًا (الاحزاب/٣٩)
وَاللَّهُ يَعْلَمُ مَا فِي قُلُوبِكُمْ (الاحزاب /٥١)
أَنْفِقُوا مِنْ طَيِّبَاتِ مَا كَسَبْتُمْ (البقرة/٢٦٧)
هَلْ مِنْ خَالِقٍ غَيْرُ اللَّهِ (فاطر/٣)