نقش محوری پدر در تربیت دینی فرزندان

به گزارش خبرنگار ایکنا، دومین فصل از سلسله نشست‌های علمی «رابطه پدر دختری در آئینه علم و دین» از سوی کارگروه علمی مطالعات خانواده پژوهشکده تبلیغ و مطالعات اسلامی باقرالعلوم(ع)، با همکاری انجمن روانشناسی اسلامی و سایر مراکز علمی و فرهنگی برگزار می‌شود.

نشستی دیگر از این فصل به موضوع «رویکرد راهبردی به تربیت دختران» اختصاص داشت که حجت‌الاسلام محمدرضا زیبایی‌نژاد، رئیس پژوهشکده زن و خانواده و عضو هیئت علمی گروه مطالعات نظری در این زمینه به سخنرانی پرداخت که در فضای اسکای‌روم منتشر شد.  

حجت‌الاسلام زیبایی‌نژاد در این نشست با اشاره به تربیت راهبردی در سیره پیامبر(ص) گفت: خداوند در آیه شریفه ۴۵ سوره احزاب می‌فرماید؛ «یا أَیُّهَا النَّبِیُّ إِنَّا أَرْسَلْنَاکَ شَاهِدًا وَ مُبَشِّرًا وَ نَذِیرًا»، براساس این آیه خداوند چند مأموریت کلیدی از جمله نظارت بر امت، تبشیر و انذار یعنی ایجاد تعادل بین امید و بیم در تربیت، هدایت به سوی خدا و نشان دادن مسیر درست، روشن‌گر راه بودن و تبیین خوبی‌ها و بدی‌ها با بصیرت کامل برای پیامبر(ص) را بیان می‌کند.

وی افزود: منظور از «تربیت راهبردی» تربیتی است که متناسب با اهداف، امکانات و ظرفیت‌های متربی و مربی باشد، همچنین مرحله‌بندی شده و واقع‌نگر و نه آرمان‌گرایانه و صفر و صدی باشد. متأسفانه گاهی در مباحث تربیتی، فضایی آرمانی ترسیم می‌شود، اینکه مثلاً پدر یا مادر ایده‌آل باید چنین باشند. اما در عمل، خانواده‌ها با محدودیت‌هایی روبه‌رو هستند. در واقع تربیت راهبردی یعنی اگر نتوانستید متربی را به حداکثر کمال برسانید، سناریوی جایگزین داشته باشید، به جای ناامید کردن والدین با معیار‌های غیرواقعی، قدردانی از داشته‌ها و تلاش برای بهبود تدریجی را ترویج کنید؛ چراکه تربیت، سنگر به سنگر بوده و پرواز در آسمان تخیلات نیست، بلکه گام‌های عملی در زمین واقعیت است.

حجت‌الاسلام زیبایی‌نژاد ادامه داد: ظرفیت‌های درونی و بیرونی مربی به تدریج شکل می‌گیرند و فرآیند تربیت به صورت مرحله‌ای انجام می‌پذیرد. مشاهده تکرار مباحث ارزشمند توسط اساتید، این نکته را آشکار می‌کند که برخی افراد، نگاهی مطلق‌گرایانه به موضوعات دارند. در ذهن بسیاری از ما، تصورات آرمان‌گرایانه‌ای وجود دارد که همواره فضایی خیالی و ایده‌آل را ترسیم می‌کند. برای مثال، در حوزه خانواده، هنگامی که به ویژگی‌های مطلوب مرد و زن اشاره می‌شود، ممکن است شنونده در مقایسه با این معیار‌های آرمانی، خود را ناکافی بپندارد. در مقابل، رویکرد واقع‌بینانه‌تر این است که به دستاورد‌های موجود بها دهیم و گام‌به‌گام با تلاش مستمر، پایه‌های پیشرفت را تقویت کنیم. در عمل، هرگز نمی‌توان شرایط صد درصد ایده‌آل را محقق کرد.

وی تصریح کرد: راهبرد صحیح تربیت، حرکت تدریجی و برنامه‌ریزی‌ شده است؛ بدین معنا که مربی باید در هر فرصت ممکن، در جهت پرورش شخصیتی متعادل در متربی بکوشد. با این حال، در صورت عدم دستیابی به اهداف عالی، ضروری است که راهکار‌های جایگزین مدنظر قرار گیرند. اگر به دلایلی همچون محدودیت‌های زمانی، امکان تربیت کامل فراهم نباشد، باید بر نقاط کلیدی تمرکز و حداقل‌های ضروری را حفظ کرد.  

نقش خانواده در تربیت دینی

حجت‌الاسلام زیبایی‌نژاد در ادامه به نقش خانواده در تربیت دینی اشاره کرد و گفت: در متون دینی، به ویژه در آیات و روایات، بر موضوع احسان به والدین تأکید فراوان شده است. در برخی روایات، این احسان به پیامبر اکرم(ص) و ائمه اطهار(ع) تعمیم داده شده است. در غیاب پیامبر(ص)، امیرالمؤمنین(ع) به عنوان راهبر امت ایفای نقش می‌کردند و این رابطه هدایت‌گری در تشبیه پیامبر به خورشید و امام علی(ع) به ماه نیز تجلی یافته است. خانواده به عنوان مهم‌ترین نهاد اجتماعی، بستری است که در صورت استحکام، می‌تواند مفاهیم عمیقی همچون «ولایت طولی» (رابطه انسان با خدا از طریق پیامبر و اهل‌بیت) و «ولایت عرضی» (رابطه سالم با جامعه) را برای فرزندان ملموس کند.

وی ادامه داد: اگر ارتباط فرزند با والدین به درستی شکل گیرد، تصویر صحیحی از ولایت الهی در ذهن او نقش می‌بندد و جامعه‌ای ولایت‌پذیر پرورش می‌یابد. در این ساختار، پدر نقش محوری دارد و مادر به عنوان مکمل او عمل می‌کند. مسئولیت اصلی هدایت خانواده بر عهده پدر است و مادر نباید جایگاه وی را تحت‌الشعاع قرار دهد. متأسفانه در برخی خانواده‌ها، نقش پدر کمرنگ شده است، در حالی که پدر باید با آگاهی کامل، مسئولیت رهبری خانواده را بر عهده گیرد و در تربیت فرزندان نقش فعالی ایفا کند. برای تقویت این نقش، مادر نیز باید جایگاه پدر را به رسمیت بشناسد. مشکل اساسی هنگامی رخ می‌دهد که خانواده دارای چندین مرکز تصمیم‌گیری باشند. تجربیات مشاوران تربیتی و روانشناسان نشان داده است که تعدد راهبران در خانواده، موجب اختلال در انسجام تربیتی می‌شود.  

وی در ادامه به چالش‌های خاص در برخی مناطق کشور اشاره و بیان کرد: در برخی مناطق جنوبی ایران، پدران به دلیل اشتغال در کشور‌های حاشیه خلیج فارس، بخش عمده‌ای از سال را دور از خانواده سپری می‌کنند. این امر منجر به دوگانگی در فرآیند تربیت فرزندان می‌شود. هنگام بازگشت موقت پدران، تلاش آنان برای احیای نقش رهبری خانواده گاهی با روش‌های تربیتی مادران در تعارض قرار می‌گیرد. در چنین شرایطی، مادران باید بستر لازم را برای ایفای نقش پدر فراهم و از هرگونه ایجاد تنش جلوگیری کنند. هماهنگی بین والدین ضروری است تا پدر بتواند در مدت حضور خود، اقتدار و محبت خود را به نحو مطلوب اعمال کند. حتی در مواردی که پدر مرتکب اشتباه می‌شود، مادر باید با حفظ احترام، به صورت خصوصی به وی تذکر دهد. اقتدار پدر باید به گونه‌ای باشد که حتی در غیاب او نیز تأثیرگذار باقی بماند. برای مثال، هنگامی که مادر به فرزندان می‌گوید: «صبر کنید تا پدرتان بیاید»، این جمله نشان‌دهنده اهمیت نقش پدر در ساختار خانواده است. بنابراین، مادری که به درستی جایگاه پدر را تثبیت کند، می‌تواند در تربیت فرزندان موفق‌تر عمل کند.  

نقش پدر در خانواده و جامعه

وی با بیان اینکه نقش پدر در خانواده و جامعه از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است، تأکید کرد: همان‌گونه که پیامبر(ص) و امام علی(ع) به ترتیب به عنوان خورشید و ماه راهبری امت را بر عهده داشتند، پدر نیز باید در خانواده حضوری فعال، حمایت‌گر و مقتدر داشته باشد. فرزندان به ویژه دختران، نیازمند رابطه‌ای عاطفی و اطمینان‌بخش با پدر هستند. تربیت صحیح، فقط به انتقال اطلاعات محدود نمی‌شود، بلکه باید بر پایه پرورش روحیه دینی و اخلاقی استوار باشد. در این مسیر، ایجاد فضایی سرشار از محبت و اعتماد متقابل، ضروری است. سخت‌گیری‌های تربیتی فقط در بستر مهر و دلسوزی ثمربخش خواهند بود. در نهایت، عشق به اهل‌بیت(ع) و التزام به ولایت الهی، به‌عنوان محور اصلی تربیت، باید در کانون توجه خانواده‌ها قرار گیرد.  

حجت‌الاسلام زیبایی‌نژاد یادآور شد: خانواده‌ای که در آن پدر به درستی نقش هدایت‌گری خود را ایفا کند و مادر به عنوان همراهی دلسوز عمل کند، می‌تواند نسلی متعهد و ولایت‌پذیر پرورش دهد. این همان مسیری است که جامعه اسلامی را به سمت تعالی و پیشرفت رهنمون می‌کند.