ایران در آستانه بحران سالمندی/ راه نجات از چاله جمعیتی چیست

به گزارش ایکنا، براساس برآوردهای مرکز پژوهش‌های مجلس، ایران طی ۳۰ سال آینده در اثر افزایش تعداد سالمندان، با بحران سالمندی جمعیت مواجه خواهد شد، به طوری که در سال ۱۴۳۰ بیش از یک سوم جمعیت کشور را سالمندان تشکیل خواهند داد. در این گزارش آمده است که  2/13 درصد از جمعیت در  استان گیلان و 9/4 درصد از جمعیت استان سیستان و بلوچستان را سالمندان تشکیل می‌دهند. طبق تعاریف سازمان بهداشت جهانی، سالمندی از سن 60 سالگی شروع می‌شود. سن 60 تا 69 سال را سالمندان جوان، 70 تا 79 سال را سالمندان سالخورده و 80 سال به بالا را کهنسالان می‌نامند. 

کارشناسان معتقدند: کاهش خانوارهای گسترده و متمرکز در یک محله، کاهش بعد خانوار، افزایش آمار تجرد قطعی و زنانه شدن سالمندی از جمله عوامل مؤثر در تشدید مسئله سالمندی است. افزایش هزینه‌های مراقبت‌های بهداشتی درمانی، نیاز به زیرساخت‌های مراقبت از سالمندان، ناپایداری نظام رفاهی و افزایش وابستگی سالمندان، از جمله چالش‌های سالمندی جمعیت است.

 قانون حمایت از خانواده

قانون حمایت از خانواده و جوانی جمعیت در دولت سیزدهم و براساس اصل هشتاد و پنجم قانون اساسی پس از موافقت مجلس با اجرای آزمایشی آن به مدت 7 سال در دهم آبان 1400 به تایید شورای نگهبان رسید. از جمله مهمترین موارد این قانون تسهیلات ودیعه مسکن برای خانواده‌های دارای فرزند، دانشجویان متاهل، مرخصی‌هایی برای  والدین، ارائه تسهیلات خرید خودروی ایرانی پس  از تولد دومین فرزند، تسهیلات ویژه بانکی و اعطای 200 متر زمین پس از تولد سومین فرزندی است که بعد از آبان 1400 بدنیا آمده باشد، افزایش5/7 برابری حق عائله‌مندی به مدت 5 سال، افزایش محدوده سنی در استخدام جدید یکسال به ازای تأهل، تاسیس مراکز مشاوره به سبک زندگی ایرانی اسلامی و فرهنگ سازی در خصوص ازدواج بود.

امسال در حالی وارد چهارمین سال اجرای این طرح می‌شویم که چالش همچنان پابرجاست. زوج‌های زیادی هستند که هنوز بدلیل کاغذ بازی بانک‌ها نتوانسته‌اند وامی دریافت کنند و مشکل اشتغال و مسکن جوانان نیز همچنان وجود دارد. بررسی‌ پژوهش‌های مجلس نشان می‌دهد که با توجه به بالا بودن هزینه‌های شروع زندگی، هزینه زیاد مسکن، بیکاری و شرایط نامساعد اقتصادی  نمی‌توان چندان به این طرح دل بست.

آمار ها چه می‌گویند

براساس آمار موجود نرخ فرزندآوری در سال 1401، یک  میلیون و 752 هزار و 290 مورد بوده است که 40 هزار و 914 ولادت کمتر از سال 400 بوده است. تعداد ولادت‌های سال 1402 هم حدود 058/1 میلیون کودک و در سال 1403  به حدود 1/1 میلیون کودک رسیده است. این افت نرخ قابل تأمل است. بنا به قول مسعود پزشکیان، رئیس جمهور کشورمان اگر میزان موالید به زیر 1 میلیون کودک برسد در چاله و چاه جمعیتی گرفتار می‌شویم به طوری که با ادامه روند فعلی، افزایش مرگ و میر در مقابل کاهش میزان موالید 20 سال آینده، رشد جمعیت به صفر خواهد رسید و در سال 1480 جمعیت ایران به زیر 50 میلیون نفر می‌رسد که بیشتر آنان سالمند هستند.

سالمندی و تعاریف آن

صابر جباری، رئیس مرکز جوانی جمعیت، سلامت خانواده و مدارس وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی به مناسبت روز جمعیت در گفت‌وگو با ایکنا در مورد تعریف سن سالمندی گفت: سالمندی معمولاً در حوزه فردی و جمعیتی تعریف می‌شود. در حوزه فردی که معمولا فرد بالای  60 سال را سالمند می‌گویند و در تعریف سالمندی جمعیت نسبت افراد بالای 65 سال را  به نسبت افراد 15 تا 65 سال حساب می‌کنند و در صورتی که در جامعه بیش از 10 درصد جمعیت افراد بالای 65 سال داشته باشد می‌گویند که کشور به سمت سالمندی حرکت می‌کند. براساس آخرین سرشماری‌های انجام شده و براساس اینکه سن سالمندی بالای 60 سال باشد حدود 10 درصد جمعیت کشور ما سالمند هستند.

وی با بیان اینکه کشورهای جهان در مواجهه با پدیده سالمندی جمعیت دو روش اتخاذ می‌کنند، اظهار کرد: آنها درصدد افزایش سن بازنشستگی و سالمندی سالم فعال و پویا برمی‌آیند.  بعضی از کشورها سن سالمندی را بالا می‌برند تا بتوانند سن بازنشستگی  را تغییر دهند. زمانی که جامعه‌ای دچار سالمندی جمعیت می‌شود، نیروی  کار کاهش پیدا می‌کند، از این رو یکی از راهکارها این است که سن بازنشستگی را افزایش دهند و مسئله دیگر هم که در دستور کار اکثر کشورها نیست این است که باید موالید هم افزایش پیدا کند که معمولا این مسئله را مطرح نمی‌کنند.

پیامدهای اقتصادی اجتماعی سالمندی

جباری افزود: وقوع سالمندی در جامعه، نشانگر این است که شرایط بهداشتی درمانی و وضعیت اقتصادی جامعه آنقدر رشد کرده که افراد به سن سالمندی رسیده‌اند، اما مسئله ناخوشایند، نسبت بین جمعیت سالمند به جمعیت جوان است که جامعه با پیامدهای اقتصادی روبرو می‌شود، به طوری که نیروی کار کاهش پیدا می‌کند، دستگاه‌ها و سازمان‌ها با کمبود نیروی کار مواجه می‌شوند، هزینه‌های بهداشتی درمانی  افزایش پیدا می‌کند. هزینه‌های صندوق‌های بازنشستگی افزایش پیدا می‌کند و این افزایش موجب ورشکستگی صندوق‌های بازنشستگی می‌شود. در الگوهای  اقتصادی وقتی جمعیت سالمند می‌شود، جامعه از سمت تولیدکنندگی به سمت مصرف‌گرایی می‌رود و خیلی از کشورها برای جبران این مسئله به فشار برای مالیات‌دهندگان روی می‌آورند؛ این در حالی است که خود سالمندی هم  هزینه‌های زیادی دارد. 

رئیس مرکز جوانی جمعیت، سلامت خانواده و مدارس وزارت بهداشت مهمترین پیامد اجتماعی این موضوع را کوچک شدن بعد خانوار دانست و گفت: سالمندان دچار تنهایی می‌شوند؛ از طرفی  موالید هم نداریم. در حال حاضر با تنهایی جمعیت مواجه هستیم و اینکه بار عاطفی‌ خانواده‌ها ضعیف می‌شود؛ از این‌رو ساختار خانوادگیشان دچار چالش جدی می‌شود.

وی به موضوع مهم افسردگی سالمندان و مراقبت‌های اجتماعی از سالمندان اشاره و بیان کرد: سالمندانی که در خانه نگهداری می‌شوند و یا در خانه‌های سالمندان نگهداری می‌شوند، نیازمند نیروی مراقب آموزش دیده هستند و نیازمندی‌های خاصی دارند.

رئیس مرکز جوانی جمعیت، سلامت خانواده و مدارس وزارت بهداشت یکی  دیگر از پیامدهای سالمندی جمعیت را الگوی مهاجرت دانست و گفت: وقتی کشوری نیروی کار کم دارد مجبور است که نیروی کار را از کشورهای دیگر استخدام کند؛ برای مثال کشور آلمان سالانه حدد 400 هزار نفر را به عنوان نیروی کار می‌پذیرد و مجبور می‌شود که کشور مهاجرپذیری شود. زمانی که نیروی کار از کشورهای دیگری وارد شوند، معضلات فرهنگی و اجتماعی متعددی نیز در جامعه ایجاد می‌شود. یکی دیگر از پیامدها در بحث اجتماعی افزایش بی‌عدالتی است؛ زمانی که خدمات‌رسانی به افراد سالمند در جامعه مشکل داشته باشد، دسترسی سالمندان به خدمات رفاهی عدالت محور نخواهد بود.

جباری با بیان اینکه بخشی از پیامدها نیز به حوزه سلامت برمی‌گردد، اظهار کرد: در سالمندی بار بیماری‌های مزمن(دمانس، آلزایمر و بیماری‌های قلبی ـ‌ عروقی) افزایش پیدا می‌کند؛ از این رو با کمبود نیروی متخصص از کمبود پزشک و پرستار گرفته  تا نبود تخت‌های بیمارستانی برای ارائه خدمات به سالمندان مواجه می‌شویم. وقتی جمعیت عمده به سمت سالمندی برود،‌ دولت‌ها معمولا مجبور می‌شوند تغییراتی در سیستم بهداشتی خود ایجاد کنند و تمرکزشان را بر درمان بیماری مزمن بگذارند تا سالمندان کمتر به بیماری‌های حاد مبتلا شوند  و بیشتر به سمت پیشگیری می‌روند زیرا منابعشان صرف درمان سالمندان می‌شود. افزایش سالمندان تبعات امنیتی هم در پی خواهد داشت زیرا آنان نیروی دفاعی ندارند و ممکن است مسائل مختلفی برایشان پیش بیاید.

پدیده سالمندی در آینده

رئیس مرکز جوانی جمعیت، سلامت خانواده و مدارس وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی در پاسخ به این پرسش که روند سالمندی را در جامعه چگونه بررسی می‌کنید،‌ تصریح کرد: این مسئله وابسته به مجموعه مداخلات دولت و مردم با هم است. اگر فرزندآوری در جامعه به همین منوال پیش برود،‌ به سمت سالمندی پیش می‌رویم. اگر الگوی فرزندآوری جامعه تغییر کند و افزایشی شود، نسبت جمعیت سالمند به جمعیت جوان در چند سال آینده نصف شود، همه چالش‌ها و مشکلات را می‌توانیم با وجود نسل جوان حل کنیم. سیاست‌های کلی خانواده تهیه و ابلاغ شده است و ما در حال حاضر قانون حمایت از خانواده‌ها را هم داریم و باید تمرکزمان را بر اجرای این قانون بگذاریم و فرهنگسازی ازدواج و فرزندآوری به هنگام را نیز مدنظر قرار دهیم تا مجدداً دچار مشکلات در عرصه فردی و اجتماعی نشویم. 

وی ادامه داد: کشورهایی که معتقد بودند جمعیت باید کاهش پیدا کند و نگران افزایش موالید نبودند، امروز دچار چالش شده‌اند. برای مثال، در ژاپن سالانه بیش از 400 مدرسه و چند دانشگاه به علت نبود دانش‌آموز و دانشجو تعطیل می‌شود و افراد جامعه برای رفع مشکلات تنهایی خود مجبور به کرایه آدم‌ها می‌شوند و اگر کشورها به همین منوال پیش بروند کلا نابود می‌شوند. کشور هایی هم هستند که برای افزایش موالیدشان سرمایه‌گذاری می‌کنند. اکنون تمرکز کشور بر این است که خدمات حوزه بارداری را بهبود بخشد، بیمه پایه بارداری را افزایش دهد، بسته‌های حمایتی برای مادران باردار اختصاص دهد، تسهیلات و وام‌هایی برای ازدواج و فرزندآوری اختصاص دهد و اقداماتی مانند اختصاص زمین و خودرو به زوج‌های جوان در نظر گرفته است که بتواند خانواده‌ها را ترغیب کند تا به موقع ازدواج کنند و صاحب فرزند شوند. 

نیاز به فرهنگسازی داریم 

جباری با بیان این مطلب که امروزه شرایط اقتصادی دچار تلاطم است و شرایط مساعد اقتصادی در تسهیل فرزندآوری کمک می‌کند، اظهار کرد: مشکل اصلی ما در فرزندآوری مسئله اقتصادی نیست. کمااینکه کشورهای پیشرفته مانند ژاپن  درگیر مسائل و مشکلات اقتصادی نیستند یا کشور آلمان که خدمات خوبی برای فرزندآوری به مردم ارائه می‌دهد هنوز نتوانسته است باعث افزایش فرزندآوری در کشور خود شود؛ زیرا اعتقادت و باورهای مردم برای فرزندآوری تغییر کرده است. کسانی که وضعیت مالی خوبی هم دارند حاضر به فرزندآوری نیستند؛ اقشار پردرآمد جامعه ما مانند پزشکان و مهندسان که امکانات مالی خوبی دارند نیز یا فرزند ندارند یا کم دارند. در شهرهای پر درآمد مانند گیلان، مازندران، سمنان، تهران و البرز نیز میزان موالید کم است. افرادی که در محله‌های بهتری زندگی می‌کنند یا فرزند ندارند یا تعداد فرزندشان کم است. غیر از مسائل اقتصادی اصلاح سبک زندگی  و نگاه به ارزشمندی مادر بودن و فرزندآوری نیز مهم است. تجربه نشان داده است که اگر خانواده‌ها درآمد و تحصیلات خوبی هم داشته باشند، تغییری در الگوهای فرزندآوری‌شان رخ  نمی‌دهد؛  از این‌رو این مهم نیازمند فرهنگسازی است.

گزارش از بیتا مهدوی