دیپلماسی معنوی بهترین ابزار در مقابله با تغییر نام «خلیج فارس» است

به گزارش خبرنگار ایکنا؛ نشست علمی «سلامت معنوی و الگوی پیشرفت» در راستای برگزاری «چهاردهمین کنفرانس الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت» پنجشنبه ۲۴ اردیبهشت ماه به ریاست حجت‌الاسلام مسعود آذربایجانی و شهریار نیازی از اساتید حوزه و دانشگاه و با همکاری اندیشکده خانواده به صورت آنلاین برگزار شد.

 

سیدمحمدتقی موحد ابطحی، عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی به سخنرانی درباره «معنویت در چشم‌انداز تراانسان‌گرایی» پرداخت و گفت: موضوع آینده دین و معنویت در مواجهه با تحولات فناورانه و ایدئولوژی‌های انسان‌محور، یکی از بحث‌برانگیزترین مباحث معاصر است. این مسئله در ادیان مختلف از یهودیت و مسیحیت و اسلام تا ادیان شرقی به شکل‌های متفاوتی مطرح می‌شود. پرسش اصلی این است که در جهانی که علم و فناوری مرز‌های انسان و ماشین را از میان می‌برند، جایگاه مفاهیمی مانند روح، فضیلت، اختیار و اراده چه خواهد شد؟  

 

وی افزود: در جهان اسلام، طی ۹ سال گذشته، مباحثی درباره تأثیر فناوری بر دین آغاز شده، اما در ایران، این گفتمان هنوز در مراحل ابتدایی است. برای مثال، بحث تراانسان‌گرایی، فقط در حد دو مقاله و آن هم به صورت گذرا مطرح شده است. در حالی که سینمای جهانی به شدت بر این ایده تأکید دارد که انسان‌ها می‌توانند از محدودیت‌های جسمانی فراتر روند و حتی مرز بین انسان و ماشین از بین برود. از سوی دیگر، انسان‌گرایان که ابتدا توجه چندانی به دین نداشتند، به تدریج متوجه نقش معنویت در سلامت روان و اجتماعی انسان شده‌اند. حتی سازمان بهداشت جهانی (WHO) ابعاد معنوی سلامت را به رسمیت شناخته است. این تغییر نگرش باعث شده که برخی از انسان‌گرایان به دنبال استفاده از ظرفیت‌های دینی برای ترویج ایده‌های خود باشند.   

 

موحد ابطحی با اشاره به واکنش ادیان به پیشرفت‌های فناورانه گفت: در مسیحیت، دو جریان فکری متضاد شکل گرفته است؛  مخالفان تراانسان‌گرایی که معتقدند دستکاری در ماهیت انسان، نوعی بازی در نقش خدا است و به غرور و فاصله گرفتن از معنویت منجر می‌شود. موافقان نیز استدلال می‌کنند که انسان‌ها به عنوان خلیفه‌الله در ادبیات اسلامی یا همکاران خدا در آفرینش، می‌توانند از علم و فناوری برای بهبود زندگی استفاده کنند. اما پرسش بنیادین این است که اگر انسان‌ها به جایی برسند که دیگر بیمار نشوند یا حتی نمیرند، آیا دین و معنویت کارکرد خود را از دست می‌دهند؟   

 

وی تصریح کرد: قرآن می‌فرماید: «کُلُّ نَفْسٍ ذَائِقَۃُ الْمَوْتِ؛ هر انسانی مرگ را می‌چشد». اما اگر مرگ از بین برود، آیا زندگی معنای خود را حفظ می‌کند؟ برخی فیلسوفان معتقدند ترس از مرگ و رنج، بخشی از معنابخشی به زندگی است. اگر علم بتواند این ترس را از بین ببرد، آیا انسان‌ها به سمت بی‌معنایی سوق پیدا می‌کنند؟ در فقه اسلامی، اصلاح ژنتیک و فناوری‌های نوین اگر مستلزم حرام نباشند، مجاز شمرده می‌شوند. اما اگر این تحولات باعث دوری انسان از خدا شود، چه باید کرد؟   

 

موحد ابطحی در ادامه آینده معنویت در عصر فناوری را مورد اشاره قرار داد و بیان کرد: اگر آموزش و پرورش سنتی نتواند پاسخگوی این تحولات باشد، آیا می‌توان انسان‌هایی پرورش داد که هم از فناوری بهره ببرند و هم ارتباط معنوی خود با خدا را حفظ کنند، این مسئله نیازمند بازتعریف شیوه‌های تربیتی و دینی در دنیای جدید است؛ بنابراین ادیان باید به‌صورت فعالانه‌تر با چالش‌های فناوری درگیر شوند،  تراانسان‌گرایی می‌تواند هم تهدید باشد و هم فرصت که بسته به اینکه چگونه با آن برخورد شود‎، می‌تواند متفاوت باشد. همچنین معنویت در عصر فناوری نه نابود می‌شود، بلکه متحول می‌شود، اما این تحول نیازمند تأمل عمیق‌تر اندیشمندان دینی است.   

 

مقاله دیگر با عنوان «تعامل سلامت معنوی و سبک زندگی از منظر روانشناسی» به فرامرز سهرابی، عضو هیئت دانشگاه علامه طباطبایی اختصاص داشت که فرد دیگری با عنوان ذاکری به ارائه آن پرداخت. وی در تشریح این مقاله گفت: در سال‌های اخیر، چه در ایران و چه در جوامع غربی و غیرغربی، شاهد گسترش اختلالات روانی، تعارضات فردی و خانوادگی، بحران خودکشی، بی‌معنایی و رفتار‌های غیراخلاقی هستیم. این مسائل نشان‌دهنده افول شخصیت انسانی است و متأسفانه در حوزه‌های آموزش، خانواده و رسانه در تبیین مسائل معنوی موفق نبوده‌ایم و مردم به‌درستی با نقش معنویت در بهداشت روان آشنا نیستند.   

 

وی افزود: سلامت معنوی با یافتن معنا و هدف در زندگی مرتبط است. امروزه بسیاری از افراد، هدف زندگی خود را گم کرده‌اند. این در حالی است که در کشور اسلامی ما، انتظار می‌رود الگویی برای دیگر جوامع باشیم. پژوهش‌ها نشان می‌دهند که معنویت با افزایش تاب‌آوری، کاهش اضطراب و بهبود رفتار‌های سلامت‌محور ارتباط مستقیم دارد. در بحران‌های زندگی، اتکا به معنویت می‌تواند مانند ریسمانی نجات‌بخش عمل کند.   

 

ذاکری سبک زندگی اسلامی و سلامت معنوی را مورد اشاره قرار داد و گفت: سبک زندگی اسلامی بر پایه خدامحوری و ارزش‌های اخلاقی استوار است. مدیریت استرس، روابط اجتماعی و روانی از مؤلفه‌های کلیدی این سبک زندگی هستند. در قرآن و احادیث، به پارامتر‌هایی مانند ایمان، توبه، صبر، امیدواری و بخشش به‌عنوان عوامل مؤثر بر سلامت روان اشاره شده است. رابطه سبک زندگی سالم و سلامت معنوی دوسویه است، سلامت معنوی منجر به انتخاب‌های سالم‌تر و زندگی بهتر می‌شود و سبک زندگی سالم نیز می‌تواند سلامت معنوی را تقویت کند.  برای مثال، کاهش زمان در فضای مجازی و توجه به خلوت‌گزینی (ارتباط با خدا) می‌تواند سلامت معنوی را بهبود بخشد.   

 

وی تصریح کرد: پژوهش‌های بسیاری (حتی در غرب) نشان داده‌اند که سلامت معنوی با کاهش رفتار‌های پرخطر و افزایش پذیرش سبک زندگی سالم مرتبط است. در روانشناسی، باید فضای بیشتری به مداخلات معنوی اختصاص یابد. همچنین، ابزار‌های سنجش سلامت معنوی نیازمند بومی‌سازی و تطابق با فرهنگ‌های مختلف هستند.   

 

ذاکری به راهکار‌های ارتقای سلامت معنوی اشاره کرد و گفت: ترویج عبادت (نماز، مراقبه) و مطالعه متون معنوی، توسعه روابط اجتماعی معنادار و فعالیت‌های خیریه، زندگی هدفمند و ارتباط با طبیعت و تولید محتوای سالم در فضای مجازی از راهکار‌های ارتقای سلامت معنوی محسوب می‌شود. متأسفانه آمار‌های نگران‌کننده‌ای از وضعیت سلامت روان و معنوی در جامعه داریم. پیشنهاد می‌شود با تحلیل ساختاری رابطه سلامت معنوی و سبک زندگی، برنامه‌های عملیاتی برای جامعه طراحی شود.   

 

احمد شاکرنژاد، عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی در ادامه درباره «دیپلماسی فرهنگی و معنوی ایران و ارتقای قدرت نرم» گفت: تمایل رئیس‌جمهور آمریکا به تغییر نام خلیج فارس چالش ملموس امروز کشورمان است. در عرصه بین‌المللی، ابزار‌های ما برای واکنش محدود است، اما نکته جالب توجه، نقش ایرانیان خارج از کشور بود که حتی برخی از آنها با جمهوری اسلامی زاویه داشتند، اما در این مورد خاص به کمک وزارت خارجه ایران آمدند. این گروه‌ها با تکیه بر هویت ایرانی و باور به تمامیت ارضی ایران، توانستند مانع از اظهارات صریح ترامپ در بازدید از عربستان شوند.

 

وی افزود: تمرکز من بر این است که ایرانیان مقیم خارج چه نقشی می‌توانند در الگوی اسلامی-ایرانی پیشرفت داشته باشند؛ موضوعی که در اسناد رسمی کمتر به آن پرداخته شده است. اگر بخواهیم این گروه را درگیر کنیم، بهترین ابزار، دیپلماسی معنوی است. با گسترش این دیپلماسی، می‌توانیم ایرانیان خارج از مرز‌ها را همگام با سیاست‌های ملی قرار دهیم. به بیان ساده، وقتی به سلامت معنوی آنها توجه کنیم و آن را از سلامت معنوی ایرانیان داخل جدا ندانیم، این ارتباط شکل می‌گیرد.

 

شاکرنژاد در ادامه به ظرفیت‌های ایران اشاره کرد و گفت: در ایران، می‌توان از معنویت پهلوانی به‌عنوان یک میراث مشترک فرهنگی استفاده کرد. مفاهیمی مانند عدالت‌خواهی، تواضع و مبارزه با ظلم، در این سنت ریشه دارد و می‌تواند زبان مشترکی بین تمام ایرانیان باشد. البته زیارت‌هایی مانند اربعین یا حج نیز ابزار‌های قدرتمندی برای دیپلماسی مذهبی هستند، اما معنویت پهلوانی ظرفیت گسترده‌تری دارد و می‌تواند افراد بیشتری را حتی آنهایی که با نهاد‌های رسمی زاویه دارند، زیر پوشش قرار دهد.

 

وی تصریح کرد: با توجه به جمعیت ۷ تا ۸ میلیونی ایرانیان خارج از کشور، لازم است نهاد‌هایی مانند وزارت خارجه، سازمان فرهنگ و ارتباطات، و وزارت ورزش حول محور دیپلماسی معنوی هماهنگ شوند؛ بنابراین دیپلماسی معنوی نه‌تنها سلامت روحی ایرانیان خارج از کشور را ارتقا می‌دهد، بلکه ابزاری کارآمد برای پیشبرد الگوی اسلامی-ایرانی پیشرفت و حتی تقویت دیپلماسی سیاسی است. کلید موفقیت، تبدیل هویت ایرانی به یک مفهوم فراگیر و غیرقطبی است که همه را صرف‌نظر از گرایشات سیاسی یا مذهبی گرد هم آورد.

 

حجت‌الاسلام حمیدرضا مظاهری سیف، استاد حوزه و دانشگاه در ادامه این نشست بیان کرد: تمرکز اصلی این بحث بر بررسی فرایندی است که نه‌تنها جامعه ما، بلکه کل بشریت را تحت تأثیر قرار می‌دهد. در این راستا، جستجوی من عمدتاً در آیات قرآن کریم متمرکز است.

 

وی افزود: معنویت را نمی‌توان بدون در نظر گرفتن یک رابطه قلبی، شهودی و وجودی با خداوند تعریف کرد. این ارتباط فطری است؛ همه ما در عمق وجودمان خدا را می‌شناسیم و مشتاق خداوند هستیم. کسانی که این رابطه را پرورش می‌دهند، انسان‌های معنوی می‌شوند، در حالی که کسانی که آن را نادیده می‌گیرند، به سمت غیرمعنوی بودن (و در موارد افراطی، ضدمعنوی بودن) گرایش پیدا می‌کنند. قرآن در توصیف فرعون (نه انبیا یا مؤمنان) می‌فرماید: «آیات خود را به فرعون نشان دادیم، اما او آنها را انکار کرد». نکته کلیدی اینجاست که صرف دیدن معجزه (مثل تبدیل عصا به اژدها) کافی نیست؛ آنچه اهمیت دارد، درک حضور و قدرت الهی پشت این معجزات است.

 

مظاهری سیف ادامه داد: اگر به این رابطه وجودی توجه کنیم، حتی با مشکلات مادی، زندگی به بهشت تبدیل می‌شود. اگر غافل شویم، حتی با امکانات فراوان، زندگی جهنمی خواهد بود. اما چالش اصلی گذار از حیات دنیا به حیات طیبه است. قرآن حیات دنیا را زندگی پست و محدود به مادیات توصیف می‌کند، اما هشدار می‌دهد که این استعداد معنوی در انسان از بین نمی‌رود، بلکه به شکل مخربی بروز می‌کند، یعنی انسان به دنبال کمال بی‌نهایت است، اما آن را در قدرت، ثروت و لذات مادی جست‌و‌جو می‌کند و این جست‌وجوی نافرجام به طغیان و ایجاد ساختار‌های ظالمانه اجتماعی می‌انجامد.   

 

وی تصریح کرد: فرایند تحول دردناک، اما ضروری است. درواقع گذار از حیات دنیا به حیات طیبه آسان نیست. قرآن از «عذاب علیم» سخن می‌گوید، رنجی درونی که حتی در مرفه‌ترین شرایط زندگی احساس می‌شود. به تدریج پرده‌های فریب دنیا را کنار می‌زند و باعث بیداری شهود درونی و جذب به سوی نور الهی می‌شود. این فرایند تحول که با افزایش درد درونی و کاهش جذابیت‌های دنیوی همراه است، در نهایت به تقویت اراده انسان و گرایش به سوی حیات طیبه می‌انجامد. در این مسیر، هدایت اولیای الهی و درک حضور خداوند نقش کلیدی دارد، فرایندی که امیدواریم به ظهور جامعه‌ای عادلانه و الهی بینجامد.