خلیج فارس؛ نامی جاودان در پهنه تاریخ و جغرافیا

به گزارش ایکنا؛ «خلیج فارس»، این پهنه آبی استراتژیک و تمدن‌ساز، نه تنها در طول تاریخ هویت ایرانی خود را حفظ کرده، بلکه به عنوان میراثی جهانی در حافظه تمدن‌های بشری ثبت شده است. نام پرآوازه «خلیج فارس» در گذر سده‌ها، نه تنها برای مردمان ساکن در کرانه‌های آن، که برای تمام ملل و تمدن‌های جهان شناخته شده و همواره مورد استفاده قرار گرفته است.

مستندات تاریخی در مورد نام خلیج فارس چنان گسترده و فراوان است که از سپیده‌دم تاریخ مکتوب تاکنون، هیچ تردیدی در اصالت این نام باقی نمی‌گذارد. کهن‌ترین آثار مکتوب شامل متون باستانی از جمله سنگ‌نوشته‌های داریوش بزرگ در کانال سوئز (قرن ۵ پیش از میلاد) و آثار مورخان یونانی مانند هرودوت که از «پرسیکوس سینوس» نام برده‌اند و یا متون اسلامی همچون کتاب ارزشمند «مسالک‌الممالک» اثر اصطخری (سده چهارم هجری)، «صوره‌الارض» ابن حوقل با ذکر «بحر فارس»، «نزهه‌المشتاق» ادریسی که نام خلیج فارس را تثبیت کرده است و نسخه‌ای نفیس از کتاب اصطخری با شماره ۵۹۹۰ که در گنجینه کتابخانه و موزه ملی ملک نگهداری می‌شود، همه گواه اصالت این نام است.

متأسفانه در دوران معاصر، برخی کشور‌های منطقه با سوءاستفاده از منابع مالی فراوان، دست به تحریف این حقیقت تاریخی زده‌اند و رئیس جمهور آمریکا که مدعی دفاع از حقوق بشر و اصول بین‌المللی است، بر طبل این توطئه تاریخی می‌کوبد. این در حالی است که سازمان ملل متحد در بیش از ۳۰ قطعنامه رسمی نام «خلیج فارس» را به رسمیت شناخته است. 

این تناقض آشکار در رفتار سیاستمداران غربی، نشان‌دهنده دوگانگی استاندارد‌های سیاسی آنها در برخورد با مسائل تاریخی و فرهنگی است. حتی نهاد‌های معتبری مانند نشنال جئوگرافیک و سازمان هیدروگرافی(آب‌نگاری) بین‌المللی نیز بار‌ها بر استفاده از نام صحیح «خلیج فارس» تأکید کرده‌اند. این اقدامات تحریف‌آمیز نه تنها از سوی جامعه بین‌المللی رد شده، بلکه به عنوان تلاشی نافرجام برای بازنویسی تاریخ ثبت شده است.

نقشه‌ای که در دولت عباسیان و در اوج گسترش از جانب شرق در ایام مأمون کاربرد داشت.

خاورمیانه از کانون‌های اصلی تمدن در جهان همانگونه که از نامش پیداست در میانه جهان شرق و غرب قرار گرفته است که از دیر باز تجارت و تردد بین‌المللی در آن جاری بوده است. در میانه این گستره ترددی تجاری، پهنه آبی با عظمتی به مساحت ۲۵۱ هزار کیلومتر مربع وجود دارد که به جهت محصور بودنش از آبراه‌های امن جهان است، نام خلیج فارس حداقل از دوره هخامنشیان تا به امروز به عنوان یک نام شناخته شده جهانی در کتاب‌ها و اسناد جغرافیایی متعدد ثبت و ضبط است. از یونانیان و رومیان تا جغرافیدانان مسلمان عرب و غیر عرب، تجار و بازرگانان و استعمارگران جهانی همگی این دریا را به نام پارس یا فارس ضبط کرده‌اند.

برای حفظ موقعیت و منافع ایران نیاز است تا شناخت جامعی از تاریخ اتفاقات و رویداد‌های محلی خلیج فارس داشته باشیم. برای این منظور شناخت دقیق اسناد کشور‌های اروپایی و به ویژه همسایگان کشورمان ضروری است. نیاز است نقشه و اسناد سکونتگاه‌های انسانی و مکان‌های طبیعی را شناسایی کنیم تا بتوانیم از ظرفیت‌های تاریخی منطقه در تعامل بهتر با همسایگان به ویژه حفظ حقوقمان بهره ببریم. 

این نقشه در سال ۱۷۶۵ میلادی توسط جهانگرد، نقشه‌نگار و ریاضی‌دان آلمانی «کارستن نیبور» به زبان لاتین (چاپ سال ۱۷۸۷ م، پاریس) ترسیم شده است.

در همین راستا موزه ملک به واسطه گنجینه اسناد تاریخی که در اختیار دارد و در راستای اهداف فرهنگی تعیین شده، تلاش کرده است نگاه نوینی به اسناد اروپایی قرن‌های ۱۷، ۱۸ و ۱۹ میلادی منطقه که توسط نقشه‌نگاران، سیاحان و ناشران اروپایی - فرانسوی، آلمانی، هلندی، انگلیسی، ایتالیایی و دانمارکی تهیه شده است، داشته باشد و آن را پیش روی جامعه علمی و علاقه‌مندان قرار دهد و برای تکمیل این شناخت پنل تطبیقی از نقشه‌های ایرانی قرن ۱۹ - ۲۰ نیز به این نمایشگاه اضافه شده است که در مجموع چهار قرن تحولات منطقه خلیج فارس را پوشش می‌دهد. 

نقشه سفر‌های اسکندر مقدونی که توسط جغرافیادان و نقشه‌نگار فرانسوی «Pierre Duval» به زبان لاتین (چاپ سال ۱۶۵۴، پاریس) ترسیم شده است.

کتابخانه و موزه ملی ملک به عنوان یکی از مراکز اسنادی معتبر کشور، گنجینه‌ای کم‌نظیر از نقشه‌های تاریخی مربوط به سده‌های هفدهم تا نوزدهم میلادی را در خود جای داده است. نمایشگاهی که سندی زنده از اصالت نام «خلیج فارس» در طول تاریخ است، نمایشگاه «ایران ما». این نمایشگاه موقت از ۱۶ نقشه خلیج فارس که برخی از آنها برای نخستین بار به نمایش عمومی درآمده‌اند.

برگی از نقشه‌های کتاب «المسالک و الممالک» در قرن چهارم هجری

یکی از نکات مهم و برجسته در رابطه با این نقشه‌ها این است که تمام نقشه‌ها به زبان‌های مختلف و توسط ملل گوناگون ترسیم شده‌اند، اما همگی بدون استثنا نام «خلیج فارس» یا معادل‌های آن را به کار برده‌اند. حتی نقشه‌هایی از نقشه‌نگاران کشورهایی، چون آلمان و فرانسه نیز به چشم می‌خورد.

این نقشه به زبان فرانسه، چاپ پاریس است و توسط ریگوبرت بون، یکی از معروفترین جغرافی‌دانان فرانسوی اواخر قرن هجدهم میلادی ترسیم شده است.

محمد نوروزی، کارشناس موزه ملک در این زمینه به خبرنگار ایکنا گفت: این نمایشگاه پاسخ محکمی به تحریف‌کنندگان تاریخ است. نام خلیج فارس در تمام اسناد معتبر جهانی ثبت شده و هیچ تردیدی در اصالت آن وجود ندارد. این اسناد نشان می‌دهد خلیج فارس جزئی جدایی‌ناپذیر از فرهنگ و تمدن ایران است و هرگونه تلاش برای تغییر این نام، محکوم به شکست است؛ چراکه در برابر انبوه اسناد تاریخی تاب نمی‌آورد.  

وی تصریح کرد: نقش موزه‌ها و مراکز اسنادی در معرفی این گنجینه‌های تاریخی به نسل جوان بسیار حیاتی است و باید در همه موزه‌ها اسنادی از این دست به نمایش گذاشته شود. امروز وظیفه همه ایرانیان است که با آگاهی از این پیشینه غنی، از میراث نیاکان خود پاسداری کنند.

موزه ملک به عنوان یکی از مراکز فرهنگی پیشرو، با نمایش این گنجینه‌های تاریخی، سهم بزرگی در این راه ایفا کرده است. امیدواریم که با معرفی هرچه بیشتر این اسناد، حقیقت تاریخی خلیج همیشه فارس را به نسل‌های آینده منتقل کنیم.

نمایشگاه نقشه‌های تاریخی خلیج فارس در موزه ملک، گواهی روشن بر هویت ایرانی این پهنه آبی مهم است. این اسناد نه‌تنها برای پژوهشگران، بلکه برای عموم مردم به‌ویژه نسل جوان، منبعی ارزشمند در دفاع از میراث ملی محسوب می‌شود و پیشنهاد می‌شود چنین نمایشگاه‌هایی در سایر موزه‌های کشور نیز برگزار شود.  

گزارش از سمیه قربانی

عکاس: طاهره بابایی