ساختار‌های اقتصادی و اجتماعی؛ درگیر تصمیم‌گیری‌های دوگانه

به گزارش خبرنگار ایکنا، همایش ملی «هوش مصنوعی؛ ارتباطات انسان - ماشین و آینده آن» امروز سوم خردادماه با حضور علی ربیعی، رئیس انجمن ایرانی مطالعات فرهنگی و ارتباطات، سیدسعیدرضا عاملی، عضو شورای عالی فضای مجازی، محمدجواد آذری‌جهرمی، وزیر اسبق ارتباطات و فناوری اطلاعات و مسعود کوثری، عضو هیئت علمی دانشگاه تهران و دبیر همایش، در دانشکده علوم اجتماعی برگزار شد.

مهدی محسنیان‌راد، استاد تمام علوم ارتباطات در ارتباط اینترنتی با همایش به تحقیقات انجام شده درباره دستگاه چاپ سنگی اشاره کرد و گفت: تحقیقات نشان‌دهنده اختراع یک دستگاه چاپ سنگی پیشرفته توسط ایرانیان در اواخر دوره قاجار است که به‌صورت مستقل و با استفاده از مواد داخلی ساخته شده بود. براساس اسناد و تصاویر به‌دست‌آمده، این دستگاه در فاصله سال‌های ۱۳۱۷ تا ۱۳۲۰ قمری (مقارن با آغاز مشروطیت) طراحی و ساخته شد و عملکردی متفاوت با نمونه‌های خارجی آن زمان داشت.  

وی با بیان اینکه این دستگاه، اختراعی فراتر از زمان خود است، افزود: مطالعات تاریخی و بررسی اسناد چاپخانه‌های قدیمی ایران نشان می‌دهد که این دستگاه چاپ سنگی، کاملاً بومی و با قابلیت‌های منحصر‌به‌فرد ساخته شده بود. برخلاف تصور رایج، این فناوری تحت کنترل یک مخترع ایرانی توسعه یافت و مواد اولیه آن نیز تماماً در داخل کشور تهیه می‌شد. این یافته، فرضیه وابستگی کامل ایران به دستگاه‌های وارداتی چاپ در آن دوره را زیر سؤال می‌برد.  

محسنیان‌راد با اشاره به تجربه نخست بررسی دستگاه چاپ ادامه داد: در سال ۱۳۶۹، یک خبرنگار مجله صنعت چاپ با فردی مسن به نام جعفر شهری مصاحبه کرد که در کودکی در یک چاپخانه در تهران کار می‌کرد. این فرد با حافظه‌ای دقیق، جزئیات دستگاه چاپ سنگی را توصیف و اشاره کرده که این دستگاه در مقایسه با فناوری‌های امروزی ساده به نظر می‌رسید، اما در آن زمان بسیار پیشرفته بود. سردبیر مجله با استفاده از این توصیفات و تصاویر موجود، تلاش کرد تا عملکرد دستگاه را بازسازی کند.  این تصویر در کتابی که اولریش مارزلف (Ulrich Marzolph) در سال ۲۰۰۵ منتشر کرده بود، یافت شد. در سال ۲۰۱۴ و در خلال فرصت مطالعاتی، پژوهشگران توانستند نسخه‌ای از این کتاب را که در قطع رحلی منتشر شده بود، به صورت امانتی دریافت کنند.  تصویر مورد بحث که به صورت زرکوب روی جلد کتاب نقش بسته بود، بخشی از یک تصویر بزرگتر است که تمام مراحل تولید کلیشه سنگی مورد نیاز برای چاپ را با استفاده از مواد شیمیایی سنتی موجود در ایران آن دوره به نمایش می‌گذارد. منبع این تصویر، کتاب خمسه نظامی گنجوی است که احتمالاً در چاپخانه‌ای زیرزمینی و توسط اعضای یک خانواده تولید شده است.

محسنیان‌راد در ادامه با بیان اینکه پژوهشگران در مطالعات اخیر خود به یافته‌های قابل توجهی درباره تاریخ فناوری چاپ در ایران و تحلیل ساختار‌های اجتماعی دست یافته‌اند، گفت: براساس این پژوهش، حکومت قاجار احتمالاً کنترل چندانی بر تأسیس چاپخانه‌های چرخ‌چاهی نداشته است، چرا که این فناوری نیازی به واردات دستگاه از خارج نداشت و در نتیجه امکان کنترل مرزی و ثبت ورود کالا وجود نداشت. سادگی این فناوری اجازه می‌داد تا در فضا‌های کوچک نیز قابل اجرا باشد، بنابراین این فناوری بومی چاپ توانست بدون مداخله دولت، توسعه طبیعی خود را آغاز کند.

وی افزود: بررسی‌ها نشان می‌دهد در دوره‌ای که این چاپخانه‌ها هنوز فعال بودند، تنها در شهر شیراز ۲۶۲ عنوان کتاب منتشر شده که در ۷۶ مورد آن نام ناشر ذکر نشده است. تنوع موضوعی این آثار از کتب مذهبی تا متون اپرا، رمان، کتاب‌های بهداشتی، راهنمای کشت پنبه در مصر و آیین‌نامه رانندگی با درشکه نشان می‌دهد که تولیدات چاپی بیشتر براساس نیاز بازار بوده تا سیاست‌های حکومتی.

محسنیان‌راد با اشاره به بازسازی تاریخی با کمک هوش مصنوعی بیان کرد: پژوهشگران با استفاده از هوش مصنوعی موفق به بازسازی تصاویر و فرآیند‌های تاریخی شده‌اند. در یک مورد، با ارائه توضیحات دقیق درباره کارگاه چاپ چرخ‌چاهی، هوش مصنوعی توانسته تصویری جدید تولید و بازدهی دستگاه را برآورد کند. بر این اساس، یک چاپخانه از این نوع قادر بوده در هر ساعت حدود ۱۳۰ تا ۱۴۰ برگ در قطع رحلی چاپ کند. در پروژه‌ای دیگر، پژوهشگران با کمک هوش مصنوعی موفق به بازسازی اختراعی شدند که در سال ۱۴۶۵ میلادی توسط خواجه علی آرزه‌گر اصفهانی ارائه شده بود. این ابزار که قابلیت نمایش تصاویر متحرک ۳۲ شغل مختلف را داشت، در منابع تاریخی به عنوان «تعبیه غریبه» توصیف شده است. هوش مصنوعی در این پروژه کمک کرد تا نثر متون ۶۵۰ ساله معادل‌سازی و جزئیات فنی این اختراع بازسازی شود.

وی ارائه مدل جدید برای تحلیل جوامع در حال گذار را مورد اشاره قرار  داد و گفت: پژوهشگران پس از سال‌ها مطالعه و با ترکیب تجربیات میدانی در روستا‌های سنتی، نظام شاهنشاهی، جمهوری اسلامی و جامعه آمریکا، به ارائه مدل جدیدی برای تحلیل جوامع در حال گذار دست یافته‌اند. این مدل سه نوع جامعه را معرفی می‌کند؛ اول جامعه سنتی که در آن مرجع تصمیم‌گیری، سنت و روش‌های پیشینیان است. دوم جامعه مدرن که بر پایه دانش، خرد و تجربه اداره می‌شود و سوم جامعه «مودوپلاس» که ترکیبی ناهمگون از عناصر سنتی و مدرن است.

این استاد ارتباطات تصریح کرد: با توجه به اینکه برخی کشور‌ها به سمت صنعتی شدن پیش رفتند، اما ایران در وضعیتی بینابینی باقی مانده است. برای مثال، در حالی که در برخی بخش‌ها مانند دانشگاه‌ها (نماد مدرنیته) پیشرفت‌هایی دیده می‌شود، ساختار‌های اقتصادی و اجتماعی همچنان تحت تأثیر سنت‌ها و تصمیم‌گیری‌های دوگانه قرار دارد. ویژگی‌های کلیدی «جامعه مودوپلاس» مرجع تصمیم‌گیری دوگانه است؛ یعنی ترکیبی از سنت و ظواهر مدرن است. ویژگی دیگر ساختار اجتماعی متناقض است که تلفیق ناسازگار تخصص و تعهد است. ویژگی سوم هویت فرهنگی متزلزل آن است که نمایشی و همراه با تناقض‌های آشکار بوده و پیوند‌های اجتماعی پنهان ویژگی چهارم است که نشان می‌دهد، شبکه‌های شخصی و غیررسمی درحالی که نهاد‌های رسمی ضعیف عمل می‌کنند. 

وی با بیان اینکه بسیاری از کشور‌های اسلامی امروز در وضعیت «نه سنتی، نه مدرن» قرار دارند و این مدل می‌تواند به درک بهتر چالش‌های آنها کمک کند، افزود: در یک کنفرانس در هند، متوجه شدم که حتی در مصر نیز مسئله «مخاطب‌پنداری» (درک نادرست از مخاطبان رسانه‌ها به‌جای درک علمی) وجود دارد، که نشان‌دهنده اشتراک چالش‌های ارتباطی در این جوامع است. بدون درک دقیق این وضعیت بینابینی، برنامه‌ریزی برای توسعه ممکن است با شکست مواجه شود. این مدل می‌تواند به سیاست‌گذاران و پژوهشگران کمک کند تا راهکار‌های واقع‌بینانه‌تری برای عبور از این مرحله گذار ارائه دهند.

این استاد ارتباطات یادآور شد: این پژوهش‌ها نشان می‌دهد که چگونه ترکیب مطالعات تاریخی دقیق با فناوری‌های نوین مانند هوش مصنوعی می‌تواند به کشفیات جدید و ارائه مدل‌های تحلیلی بدیع منجر شود و یافته‌های این تحقیقات می‌تواند برای درک بهتر تحولات تاریخی و اجتماعی در ایران و دیگر جوامع در حال گذار مفید واقع شود. این پژوهش به‌صورت مستمر درحال تکمیل است و انتظار می‌رود در آینده با انتشار جزئیات بیشتر، بحث‌های علمی گسترده‌تری را در حوزه جامعه‌شناسی و مطالعات فرهنگی برانگیزد.