اقتصاد مستقل و مقاوم؛ پیشنهاد امام(ره) برای نجات اقتصاد ایران

محمدجواد توکلی، استاد اقتصاد اسلامی و عضو هیئت علمی مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره) در گفت‌وگو با ایکنا، درباره ابعاد اندیشه اقتصادی امام خمینی(ره) گفت: اگر بخواهیم منظومه اندیشه اقتصادی امام راحل را مورد توجه قرار دهیم، متوجه می‌شویم که این اندیشه دارای ابعاد جالب و راهگشایی است که حتی برای مسائل امروز ما نیز قابل استفاده است. من بارها اندیشه اقتصادی امام را تحلیل کرده‌ام و به این نتیجه رسیده‌ام که ایشان دارای یک جهان‌بینی و رویکرد تحلیلی متفاوت نسبت به اقتصاد رایج بودند، به‌ویژه در تحلیل اقتصاد ایران و اقتصاد جهانی.

وی افزود: در بیانات حضرت امام(ره)، ما با کلیدواژه‌هایی مواجه می‌شویم که در ادبیات اقتصادی سابقه چندانی ندارند اما بسیار پرمعنا و کاربردی‌اند. برای مثال، ایشان از «جنگ فقر و غنا» سخن می‌گویند یا از «تقابل مستکبران و مستضعفان» صحبت می‌کنند. این مفاهیم از آن جهت اهمیت دارند که نشان‌دهنده آسیب‌شناسی امام (ره) از اقتصاد داخلی و بین‌المللی است و بر اساس همین آسیب‌شناسی، تأکید می‌کنند که باید تدابیری اندیشیده شود تا اقتصاد در خدمت عموم مردم قرار گیرد، نه آنکه به انباشت سرمایه در دست گروهی خاص منتهی شود.

عضو هیئت علمی مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره) ادامه داد: یکی از مهم‌ترین نکاتی که در سیاست‌گذاری اقتصادی از منظر امام باید به آن توجه کرد، هشدار شدید ایشان نسبت به حاکمیت اندیشه‌های اقتصادی لیبرالی است. امام از کسانی که نگاه لیبرالی به اقتصاد داشتند، با عنوان «غرب‌زده‌ها» یاد می‌کردند و معتقد بودند این افراد می‌خواهند اقتصاد را کاملاً به نظام بازار آزاد بسپارند، بدون آن‌که به مقولاتی چون عدالت و معیشت مستضعفان توجهی داشته باشند.

کارآمدی نظام اقتصادی اسلام از منظر امام راحل

توکلی تأکید کرد: امام خمینی(ره) در اندیشه‌هایشان به روشنی از کارآمدی نظام اقتصادی اسلام در برابر سرمایه‌داری و سوسیالیسم سخن می‌گفتند. یکی از تأکیدات مکرر ایشان خودکفایی در بخش‌های کشاورزی و صنعت بود که امروز نیز می‌تواند برای ما راهگشا باشد. متأسفانه همچنان در این دو بخش، وابستگی‌هایی داریم که اقتصاد ما را آسیب‌پذیر کرده است؛ چه از منظر واردات و چه از منظر نوسانات نرخ ارز. همین وابستگی‌ها باعث شده‌ دولت‌های غربی نسبت به تحریم اقتصاد ایران طمع پیدا کنند.

وی اظهار کرد: حضرت امام(ره) بارها بر لزوم دفاع اقتصادی و اتکای درون‌زا تأکید کردند. یکی دیگر از محورهای کلیدی در منظومه اندیشه اقتصادی امام، بحث مردمی‌سازی اقتصاد بود. ایشان بر این باور بودند که مردم باید در اقتصاد مشارکت داشته باشند و این مشارکت نباید منحصر به اقشار خاص یا ثروتمند جامعه باشد. از نظر ایشان، باید توزیع عادلانه ثروت، امکانات و فرصت‌ها در جامعه تحقق یابد و در برابر رفاه‌زدگی مقابله شود.

توکلی اضافه کرد: حضرت امام (ره) در حوزه نظام مالی نیز نگاه دقیقی داشتند. ایشان جمله معروفی دارند که می‌فرمایند: «پول در اقتصاد اسلامی نباید کار کند.» یعنی در اقتصاد اسلامی، پول نباید به‌تنهایی منبع سود باشد و فردی که تنها از محل پول خود و بدون ورود به بخش واقعی اقتصاد، سودی دریافت می‌کند، خلاف روح عدالت اسلامی عمل کرده است.

وی ادامه داد: امام خمینی(ره) فقط در مقام بیان و سخن درباره وضعیت محرومین باقی نماندند، بلکه اقدامات مؤثری نیز در جهت تحقق این اهداف انجام دادند. از همان اوایل انقلاب، ایشان نهادسازی‌هایی را آغاز کردند که هدف‌شان تحقق اهداف اقتصادی انقلاب اسلامی بود. برای مثال، تأسیس کمیته امداد برای کمک به محرومین، تأسیس جهاد سازندگی برای آبادانی مناطق روستایی و راه‌اندازی بنیاد مسکن انقلاب اسلامی برای ساخت مسکن محرومان از جمله این نهادها هستند.

عضو هیئت علمی مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره) تصریح کرد: این اقدامات باعث شد در دوران جنگ، نه‌تنها اقتصاد کشور مدیریت شود، بلکه در بسیاری از مناطق، محرومیت‌زدایی جدی صورت گیرد. البته متأسفانه پس از جنگ، برخی از این نهادهای انقلابی یا منحل شدند یا در نهادهای متعارف ادغام شدند و در نتیجه، کارکرد اصلی خود را از دست دادند. مثلاً جهاد سازندگی وقتی به وزارت کشاورزی ملحق شد، دیگر آن نهاد مستقل جهادی با آن ویژگی‌های انقلابی سابق نبود.

نگاه امام به اقتصاد بین‌الملل

وی ادامه داد: در مجموع، امام راحل هم از جهت اهداف نظام اقتصادی اسلامی ـ نظیر عدالت، خودکفایی، مردمی‌سازی و مقابله با وابستگی ـ و هم از جهت راهبردهایی که برای تحقق آن‌ها طراحی کردند، الگویی جامع ارائه دادند. تحلیل ایشان از نظام اقتصاد بین‌الملل این بود که بسیاری از مشکلات اقتصادی ما، ریشه در دسیسه‌های نظام سلطه، به‌ویژه آمریکا و دیگر دولت‌های استعمارگر دارد. البته در کنار این مسئله، اشتباهات سیاستی حکومت پهلوی نیز مزید بر علت بود و کشور را به وابستگی کشاند.

توکلی گفت: راه نجاتی که حضرت امام برای اقتصاد ایران پیشنهاد می‌دادند، مبتنی بر داشتن یک اقتصاد مستقل و مقاوم بود؛ اقتصادی که روی پای خودش بایستد. این همان اندیشه‌ای است که در نگاه رهبر معظم انقلاب به صورت «اقتصاد مقاومتی» و «الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت» ادامه پیدا کرده و در امتداد منظومه فکری حضرت امام قرار دارد.

پاسخ به دیدگاه طرفداران اقتصاد بازار آزاد

این عضو هیئت علمی مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره) در پاسخ به دیدگاه برخی از طرفداران اقتصاد بازار آزاد که معتقدند اندیشه اقتصادی امام خمینی(ره) صرفاً مربوط به دوران جنگ تحمیلی است و امروز کاربرد ندارد، تصریح کرد: این برداشت درستی از اندیشه اقتصادی امام (ره) نیست. امام راحل یک منظومه فکری اقتصادی را بنیان گذاشتند که هدف آن زمینه‌سازی برای بالندگی اقتصاد ایران بود، چه در شرایط جنگ و چه در وضعیت صلح و آرامش. تأکید ایشان بر حفظ منافع محرومین و پابرهنگان، مقابله با اقتصاد بیمار سرمایه‌داری غرب و اشتراکی شرق و ضرورت پیاده‌سازی نظام اقتصادی اسلام، ناظر بر اهدافی همچون حفظ منافع مستضعفان، گسترش عدالت، مقابله با زراندوزی و آزادی انسان از فقر و تهیدستی بود.

وی افزود: باید پرسید آیا سیاست‌های بازار آزادی که برخی امروز نسخه آن را برای اقتصاد ایران تجویز می‌کنند، توانسته‌ این اهداف را محقق کنند؟ حضرت امام به‌صراحت از سیاست‌های لیبرالی به‌عنوان سیاست‌هایی نام برده‌اند که کشور را به بیراهه می‌برند. در نگاه امام، اقتصاد باید درون‌زا، متکی به خود و بر پایه عدالت باشد. نکته قابل توجه اینکه حتی در ادبیات امروز اقتصاد نیز این موضوع پذیرفته شده که اگر اقتصادی اتکای درونی نداشته باشد، در برابر شوک‌ها آسیب‌پذیر شده و به واردکننده محصولات دیگر کشورها تبدیل می‌شود.

این کارشناس اقتصادی ادامه داد: اقتصاد آزاد در غیاب نظارت و کنترل‌های لازم، زمینه‌ساز ظهور آفات جدی است و آن چیزی که در بسیاری از کشورها شکست خورده، همین نسخه اقتصاد بازار بدون مداخله دولت است. اتفاقاً یکی از خطاهای راهبردی ما عدول از اندیشه‌های اقتصادی امام خمینی بوده است. برای مثال، ما بانک‌های خصوصی را گسترش دادیم، خصوصی‌سازی را بدون ضابطه اجرا کردیم، و سیاست‌هایی همچون هدفمندی یارانه‌ها و دلاری‌سازی اقتصاد را دنبال کردیم که به افزایش فقر، بیکاری و شکاف طبقاتی منجر شد.

وی با اشاره به سیاست‌های اقتصادی دهه ۸۰ و ۹۰ اظهار کرد: از میانه دهه ۸۰ به بعد، فروش نفت و فرآورده‌های نفتی به داخل با نرخ دلار، عملاً اقتصاد ما را به ارز وابسته و شوک‌پذیر کرد و این برخلاف اندیشه امام بود که تأکید داشتند اقتصاد نباید در معرض تهدیدات اقتصادی نظام سلطه قرار گیرد. ما اقتصادی داریم که هم خام‌فروشی می‌کند و هم وابسته به واردات گسترده مواد اولیه است. سهم بالای واردات در حوزه‌هایی مانند علوفه، دانه‌های روغنی و نهاده‌های تولیدی، محصول فاصله گرفتن از سیاست‌های جایگزینی واردات است که امام بر آن تأکید داشتند.

توکلی گفت: برخلاف آنچه طرفداران اقتصاد بازار آزاد ادعا می‌کنند، آنچه امروز کشور را به مشکلات عدیده اقتصادی کشانده، عمل به نسخه‌های صندوق بین‌المللی پول، از جمله خصوصی‌سازی گسترده، آزادسازی قیمت‌ها، یارانه‌زدایی و مقررات‌زدایی است. برخی از مقامات اقتصادی وقت هم درباره اجرای این سیاست‌ها هشدار داده بودند اما عملاً این نسخه‌ها اجرایی شد.

ریشه‌های مشکلات اقتصادی پس از جنگ

این کارشناس اقتصادی اضافه کرد: وقتی به دوران دفاع مقدس نگاه می‌کنیم، می‌بینیم با وجود تحریم‌ها، جنگ و محدودیت منابع، نرخ تورم کنترل شده بود، مردم مشارکت گسترده داشتند و سیاست‌های اقتصادی مبتنی بر عدالت اجرا می‌شد اما پس از جنگ، با چرخش به‌سمت سیاست‌های تثبیتی، آزادسازی‌های ارزی و ریالی و شوک‌درمانی اقتصادی، اقتصاد دچار افت شد.

وی در ادامه گفت: حضرت امام تأکید داشتند که پول در نظام اسلامی نباید به‌خودی‌خود کار کند. یعنی پول نباید بدون ایجاد ارزش افزوده در بخش واقعی اقتصاد، سودآور شود. این در حالی است که اکنون بانک‌ها – به‌ویژه بانک‌های خصوصی – به خلق نقدینگی مشغول‌اند، بدون آنکه این نقدینگی الزاماً به سمت تولید هدایت شود. برای نمونه، فقط در سال ۱۴۰۳ شبکه بانکی بیش از ۲۰۰۰ هزار میلیارد تومان نقدینگی جدید خلق کرده، در حالی که بودجه عمرانی کشور تنها حدود ۴۰۰ هزار میلیارد تومان بوده است.

وی افزود: اگر این حجم نقدینگی به تولید واقعی می‌رفت، باید نرخ‌های رشد اقتصادی بسیار بالاتری ثبت می‌شد اما آمارها از رشد منفی سرمایه‌گذاری و کاهش تشکیل سرمایه ثابت حکایت دارد. این یعنی نظام بانکی ما به‌درستی کار نمی‌کند و پول صرفاً به سمت فعالیت‌های سفته‌بازانه و سوداگری می‌رود. در اندیشه اقتصادی امام، این روند مردود است و باید ساختار بانکی اصلاح شود.

وی با اشاره به دیدگاه برخی اقتصاددانان مانند مرحوم پرویز داوودی گفت: الگوی تفکیک بانک‌ها و طراحی ساختارهای جدیدی مثل بانک قرض‌الحسنه، مؤسسات سرمایه‌گذاری و لیزینگ، راهی برای بازمهندسی نظام بانکی و حذف خلق پول بی‌پشتوانه است. اگر چنین اصلاحاتی انجام شود، آرمان امام مبنی بر اینکه «پول در اقتصاد اسلامی نباید کار کند» محقق می‌شود؛ یعنی صاحبان سرمایه تنها زمانی سود می‌برند که در ارزش افزوده و ریسک تولید شریک باشند.

عضو هیئت علمی مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره) تأکید کرد: اندیشه اقتصادی حضرت امام ظرفیت بالایی برای نهادسازی نوین دارد و می‌تواند مبنای حرکت محققان و سیاست‌گذاران اقتصادی قرار گیرد. اگر ما ساختارهای اقتصادی‌مان را از بانک و بازار سرمایه گرفته تا نظام ارزی، مالیاتی و تأمین اجتماعی بر اساس این اندیشه بازتعریف کنیم، می‌توانیم به سمت اقتصاد مقاومتی و بالنده حرکت کنیم؛ اقتصادی که هم در برابر تهدیدات خارجی مقاوم باشد و هم منافع مردم را به‌صورت ملموس تأمین کند.

وی در پایان تصریح کرد: تا زمانی که اقتصاد ایران تحت سیطره اندیشه‌های لیبرال باشد و ما از اندیشه اقتصادی امام خمینی عدول کنیم، مشکلات پابرجا خواهد ماند. نباید گمان کرد که تنها تحریم‌ها موجب این وضعیت شده‌اند؛ حتی در زمان عدم تحریم هم وابستگی، واردات بی‌رویه و صنایع مونتاژ مشکلات مشابهی را ایجاد کرده‌اند. اندیشه امام، با تأکید بر جنگ فقر و غنا، عدالت اجتماعی، مردم‌سازی و خودکفایی، دقیقاً نقطه مقابل اندیشه‌های لیبرال است و باید به آن بازگردیم.

گفت‌وگو از سعید امینی