سیره حکمرانی امام علی(ع)؛ الگوی ریشه‌کنی جاهلیت مدرن
عضو هیئت علمی دانشگاه تهران با تأکید بر اینکه سیره امام علی (ع) در حکمرانی می‌تواند به‌عنوان کتاب و نقشه راهی برای حکمرانی در عصر حاضر مطرح شود، گفت: این الگو می‌تواند بحران‌ها و چالش‌های جوامع انسانی و نظام بین‌الملل که انسان را به سمت جاهلیت مدرن و فجایع می‌کشاند، کنترل، کاهش و در نهایت ریشه‌کن کند.
امروزه حکمرانی مطلوب از سوی اندیشمندان و فعالان عرصه سیاست، حکمرانی و حاکمیت‌های گوناگون، به‌عنوان یکی از الگوهای غالب در حوزه اداره و راهبری جوامع مطرح است. با این حال، حکمرانی مطلوب مفهومی صرفاً مدرن نیست، بلکه ریشه‌های آن به آموزه‌های اسلامی بازمی‌گردد؛ چنان‌که نمود عینی و دست‌یافتنی آن را می‌توان در حکمرانی علوی مشاهده کرد.
نهج‌البلاغه، این مجموعه گران‌قدر از سخنان گوهربار مولای متقیان حضرت علی (ع)، منبعی ارزشمند برای درک مبانی حاکمیت مطلوب بشری، ویژگی‌های حاکم عادل و رابطه میان حاکم و مردم است؛ رابطه‌ای دوسویه و متقابل که بر پایه حقوق و وظایف مشترک بنا شده است.
بنابراین، برای دستیابی به حاکمیت و حکمرانی مطلوب در جوامع مدرن، با توجه به الزامات و اقتضائات روز، ناگزیر از بهره‌گیری و الگوبرداری از اصول و ویژگی‌های حکمرانی علوی هستیم.
بیشتر بخوانید:
در این راستا محمد اسحاقی، عضو هیئت علمی دانشگاه تهران با ایکنا گفت‌وگو کرد. بخش نخست این مصاحبه با عنوان «نهج‌البلاغه منشور حکمرانی فرازمانی است» بر روی خروجی خبرگزاری قرار گرفت که در ادامه بخش دوم این گفت‌وگو را می‌خوانیم:
مشورت؛ از وجوه اصلی حکمرانی خوب
ایکنا ـ نقش مشورت در حکمرانی چگونه است و چه اهمیتی دارد؟
مشورت یکی از وجوه اصلی حکمرانی خوب است. مردم‌سالاری و حضور مردم در اداره امور حق و تکلیف دوطرفه است؛ هم حکمرانان باید زمینه مشورت را فراهم کنند و هم مردم باید در ارتباط با حاکم، وظایف خود را بشناسند و انجام دهند. در کلام امیرالمؤمنین (ع) و نهج البلاغه تأکیدات فراوانی بر مشورت شده است که برگرفته از رهنمودهای قرآنی است «وَ شاوِرْهُمْ فِی الْأَمْرِ».
سفارشات دینی بسیاری داریم که یک مسلمان، مؤمن و فرد تراز در زندگی فردی، خود را عقل کل نداند و با دیگران مشورت کند و با افرادی که اهلیت دارند در مسائل تحصیلی، شغل، ازدواج، کار، موضع‌گیری سیاسی، خانوادگی و سایر موارد مشورت کند.
ایکنا ـ چه ویژگی‌هایی باید در مشاوران حکومتی وجود داشته باشد؟
مشاور باید امین، ناصح، عالم، بدون تعارض منافع و پاسخگو باشد. با مشورت، آرا و نظرات در کنار یکدیگر قرار می‌گیرد به طوری که قدرت تصمیم‌گیری را افزایش می‌دهد و پشتوانه دقیق‌تر و متقنی را برای تصمیم‌گیری فراهم می‌کند. در نظام‌های حکمرانی امروزی مشکل عمده این است که بسیاری از اتاق‌های فکر و مشاوران منافع مادی خود را در اولویت قرار می‌دهند، به طور نمونه اتاق‌های فکر در ایالات متحده که عمدتاً منافع فروش سلاح، تسلیحات و جنگ را دنبال می‌کنند و نتیجه‌ای جز کشتار به بار نمی‌آورند. در مقابل، مشورت در کلام امام علی (ع) باید بر پایه صداقت و تعهد به مصالح عمومی باشد.
ایکنا ـ پاسخگویی و مسئولیت‌پذیری حکمرانان نسبت به مردم چه جایگاهی دارد؟
پاسخگویی در قبال مردم یکی از اصول اساسی حکمرانی است. امام علی (ع) می‌فرماید: «ای مردم، هم شما بر من حق دارید و هم من بر شما حق دارم» یعنی هم حکمران مسئول و پاسخگو است و هم مردم نسبت به حاکم مسئولیت دارد. این همراهی و همکاری بین امام و امت، حاکم و مردم است که موجب رشد و تعالی جامعه می‌شود.
ایکنا ـ نسبت منافع خصوصی و عمومی در حکمرانی خوب چیست؟
نسبت این دو، تقدم مصالح عمومی بر منافع شخصی، حزبی و جناحی است. این مصالح عمومی ممکن است در سطح یک ملت و کشور دیده شود یا فراتر از آن در سطح فراملی دیده شود. در اسلام و کلام امیرالمؤمنین (ع) رفتاری که به دیگران ضرر برساند جایز نیست. حتی اگر منافع عمومی به ضرر فردی تمام شود، باید جبران شود. مثلاً وقتی جاده‌ای در شهر کشیده می‌شود و حق مالکیتی تعارض پیدا می‌کند، منافع عمومی برتری دارد ولی با جبران خسارت به فرد متضرر. اگر فردی جان خود را برای ارزش ملی و الهی جامعه فدا می‌کند، نظام جبران آن با نگاه الهی و حکمرانی علوی قابلیت جبران پیدا می‌کند به دلیل بعد غیرمادی که دارد. این بخشی از تفاوت‌های اساسی بین حکمرانی اسلامی و نظام‌های مادی است.
سلامت کارگزاران از اصول مهم حکمرانی
ایکنا ـ با توجه به این اصول، چگونه می‌توان بحران‌ها و مشکلات حکمرانی معاصر را حل کرد؟
رهنمودهای امام علی (ع) و نهج‌البلاغه می‌تواند راهگشا باشد. بسیاری از بحران‌های امروزی ناشی از حکمرانی مبتنی بر منافع فردی و جناحی است که دیگران را فدای خود می‌کند. این نگاه استکباری و صهیونیستی که دیگران را برده می‌داند، برخلاف اصول حکمرانی اسلامی و عدالت اجتماعی است.
یکی از اصول بسیار مهم حکمرانی که از نهج البلاغه و کلام امیرالمؤمنین (ع) می‌توان استفاده کرد، سلامت کارگزاران است. این سلامت از عقیده و اخلاق شروع می‌شود و تا سلامت در اقتصاد و بهره‌مندی ادامه دارد. به این معنا که هیچ سوءاستفاده‌ای از مقام و قدرت به دست آمده برای منافع شخصی صورت نگیرد.
متأسفانه در نظام‌های سیاسی امروزی، وقتی کسی به قدرت می‌رسد، فکر می‌کند همه چیز برایش مباح است و هیچ کنترلی هم روی او وجود ندارد. مثل همان جوابی که هیتلر به سؤالی درباره جنایاتش داد؛ گفت چون من پیروز و قدرتمندم، کسی جرئت ندارد از من سؤال کند. این همان رفتار استکباری و سلطه‌جویانه امروز آمریکا و صهیونیست‌هاست که می‌گویند چون ما قدرتمندیم کسی حق سؤال کردن ندارد.
ایکنا ـ این سوء استفاده از قدرت چگونه با معیارهای حکمرانی اسلامی و سیره امام علی (ع) تفاوت دارد؟
کاملاً متفاوت است. امام علی (ع) زندگی خود را بسیار ساده و متعهد به زهد واقعی گذراندند. امیرالمؤمنین (ع) حتی در غذا و لباس خود ساده‌ترین حد را رعایت می‌کرد. ایشان از قدرت و ثروت برای منافع شخصی استفاده نمی‌کردند، هرچند یکی از ثروتمندترین افراد زمان خود بودند، اما مصرفش در حد نیاز بود و بقیه را به نفع جامعه صرف می‌کرد.
این مفهوم زهد و توحید در حکمرانی به ما می‌آموزد که هرچند تولید و ثروت در جامعه باید در حد اعلی باشد، مصرف باید در حد نیاز و باقی آن به نفع جامعه توزیع شود. قرآن هم تأکید دارد که ثروت نباید انباشته و ذخیره شود بلکه باید به دست مصرف‌کنندگان واقعی برسد و فقط در اختیار اغنیا نباشد.
محصول حکمرانی نظام لیبرال دموکراسی را در حال حاضر می‌بینید که صرفا یک درصد در جهان سرمایه دارند و در مقابل آن 99 درصد هستند. جنبش وال‌استریت که چند سال گذشته در آمریکا به وجود آمد به دلیل این بود که در آمریکا تنها یک درصد از جمعیت بیشترین ثروت را در اختیار دارد اما سؤال این است که چه میزان از ثروت به مردم می‌رسد؟ کمترین بهره‌مندی را مردم از آن دارند و این بهره‌مندی نیز اغلب در جهت منافع همان اقلیت ثروتمند به کار گرفته می‌شود. البته برخی دولت‌های رفاه در غرب سعی می‌کنند بخشی از این ثروت را به مردم برسانند تا امنیت اجتماعی حفظ شود اما باز هم منافع اصلی در دست اقلیت باقی می‌ماند و فساد و تبعیض‌ها پابرجاست.
ضرورت دوری از تجمل‌گرایی و خودنمایی
ایکنا ـ چه نکته‌ای درباره ساده‌زیستی و رفتار امام علی (ع) در زندگی روزمره وجود دارد که می‌تواند برای حکمرانان امروزی درس‌آموز باشد؟
امیرالمؤمنین (ع) حتی بهترین غذاها و بهترین مکان‌ها را هم کنار گذاشت و با محرومان زندگی می‌کرد و می‌فرمود تا در جامعه‌ای که حکمرانی می‌کنم محروم‌تر از من یافت نشود. این ساده‌زیستی و دوری از تجمل‌گرایی و خودنمایی، الگویی است که در تمدن مادی امروز بسیار کم دیده می‌شود و حال آنکه آورده مهمی برای جهان امروز است. جهان امروز از بی‌عدالتی‌ها رنج می‌برد.
حکمرانی باید بر پایه خردورزی و عقلانیت باشد. امام علی (ع) در نهج البلاغه شاخص‌های عقلانیت را بیان می‌کند؛ مثلاً دوستی با دیگران و محبت ورزیدن به آنها از نشانه‌های عقلانیت است چون این رفتار باعث نفع و امنیت متقابل می‌شود. عقلانیت در اقتصاد، اجتماع، امنیت و سیاست باید در چارچوب اصول اخلاقی باشد.
ایکنا ـ در کلام امام علی (ع) درباره کرامت انسانی و احترام به دیگران چه نکاتی وجود دارد؟
یکی از ویژگی‌های برجسته حکمرانی علوی، توجه ویژه به کرامت انسانی است. رفتار و سخنان امام علی (ع) نشان‌دهنده احترام عمیق به همه انسان‌ها، حتی کسانی با مذهب و دین متفاوت است. ایشان در سفر با شخصی همسفر بودند، بدون اینکه آن فرد بداند امام کیست اما به احترام و با تواضع و عدم برتری طلبی آن فرد را در این سفر همراهی کردند و این رفتار، ایمان و دوستداران زیادی را جذب می‌کرد چرا که اگر این موارد در کلام امام (ع) است در عمل و سیره عملی ایشان نیز هست چون برگرفته از آموزه قرآنی است «لِمَ تَقُولُونَ ما لا تَفْعَلُونَ».
این کرامت ذاتی ایشان برگرفته از آموزه‌های قرآنی و تربیت نبوی است که در رفتار و حکمرانی امام (ع) هم تجلی یافته، حتی نسبت به دشمنان و قاتلان خود، با رعایت کرامت و اخلاق رفتار می‌کردند.
ایکنا ـ امام علی (ع) چه توقعی از مردم در زمینه مشارکت در حکمرانی داشت؟
امام علی (ع) می‌فرمایند «وَلَکِنْ أَعِينُونِي بِوَرَع وَ اجْتِهَاد وَ عِفَّة وَ سَدَاد» یعنی من به کمک و همراهی شما در این چهارگانه نیاز دارم. شما ای مردم باید در امور مختلف، هر اندازه که می‌توانید، اعم از فکری، مالی و اجرایی مشارکت کنید. اجتهاد یعنی تلاش، کوشش و سعی در راه خیر و اصلاح. همچنین زندگی عفیفانه و پرهیز از فساد و تباهی از خواسته‌های مهم امام (ع) است که گسترش فساد اخلاقی و از بین بردن اخلاق انسانی از مهمترین مشکلات امروز دنیا است. این همراهی دوطرفه، یعنی مسئولیت‌پذیری حاکم و مردم، لازمه حکمرانی موفق است.
ایکنا ـ چرا اخلاق یکی از اصول اساسی در سلامت و پیشرفت جامعه محسوب می‌شود؟
اخلاق یکی از ویژگی‌های ذاتی انسان است که نقش ممیزه‌ای بین انسان و سایر موجودات دارد، همانطور که وجه تمایز انسان با حیوان در قوه ناطق او است لذا اگر اخلاق از جامعه انسانی حذف شود، آن جامعه دیگر انسانی نیست. گسترش اخلاق در سطوح مختلف حکمرانی باعث سلامت و پیشرفت جامعه می‌شود. همانطور که می‌خوانیم «انما بُعِثتُ لِاُتمِمَّ مکارم الأخلاق». بنابراین آموزه‌های نهج‌البلاغه، به ویژه کرامت انسانی و اخلاق به عنوان اصول حکمرانی، پاسخگویی به نیازهای فردی و اجتماعی جامعه معاصر را تضمین می‌کنند. این تعالیم بر ایمان، تقوا، عدالت و مبارزه با فساد تاکید دارند.
ایکنا ـ آیا قوانین حقوقی به تنهایی می‌توانند عدالت و اخلاق را در جامعه برقرار کنند؟
خیر، بسیاری از نظام‌های حقوقی تنها بر ضمانت اجرای قانون تمرکز دارند و اخلاق را به عنوان یک اصل داخلی در رفتار انسان‌ها نادیده می‌گیرند. بدون اخلاق، افراد تنها زمانی قانون را رعایت می‌کنند که نظارت و کنترل شدید وجود داشته باشد.
جامعه‌ای که از اخلاق فاصله بگیرد، به فساد، سقوط اخلاقی و در نهایت انحطاط دچار می‌شود. چنین جامعه‌ای نمی‌تواند رشد و پیشرفت پایدار داشته باشد و به سمت جاهلیت مدرن سقوط می‌کند. لذا مبارزه با فساد در هر سطح و توسط هر مقام و منصب، حائز اهمیت است. فساد در هر نوعی مالی، اخلاقی، عقیدتی و سایر منجر به نابودی و سقوط جامعه می‌شود، در حالی که صلاح و رشد اخلاقی زمینه‌ساز سلامت و پیشرفت انسان و جامعه است.
فاسد انسان را نابود می‌کند و به منجلاب و درک اسفل می‌برد و هر کسی که در آن جامعه بیاید به همان آلود می‌شود و به ورطه نابودی کشیده می‌شود. امروز جوامع بشری و تمدن مادی به سمت این فاجعه سقوط می‌کند. 20سال پیش، کتابی توسط یکی از جمهوری‌خواهان صهیونیست ضد ایرانی به عنوان «سراشیبی به سوی گومورا» نوشته می‌شود که جامعه آمریکایی را براساس تمدن آمریکایی و اصول خوش آمد انسان‌ها، تصویر می‌کند، یک جامعه‌ای می‌شود که فجایع اخلاقی در آنجا رخ می‌دهد. فاجعه‌ای که جامعه را به انحطاط می‌کشاند و موجب از بین رفتن آن می‌شود.
حکمرانی علوی مبتنی بر ایمان و تقوا
ایکنا ـ آموزه‌های علوی چگونه می‌تواند نظام حکمرانی معاصر را به سمت سلامت و عدالت هدایت کند؟
حکمرانی علوی مبتنی بر ایمان، تقوا، عدالت، مسئولیت‌پذیری و مبارزه با فساد است. این آموزه‌ها با ایجاد محیط مساعد برای رشد فضایل اخلاقی و مقابله با رذائل، می‌تواند الگویی کارآمد برای حکمرانی عادلانه و پاسخگو در جهان معاصر باشد. نظام حکمرانی سلامت‌محور در کلام امیرالمؤمنین (ع) به گونه‌ای است که برای انسان یک جامعه سالمی را برای رشد فراهم می‌کند. همین آموزه قرآنی و علوی را در قانون اساسی ایران می‌بینیم.
ایکنا ـ پس جایگاه اخلاق در قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران چگونه دیده شده است؟
در بند یک اصل سوم قانون اساسی، مبارزه با فساد و ایجاد محیط مساعد برای رشد فضایل اخلاقی مبتنی بر ایمان و تقوا به عنوان وظیفه حکمرانی مطرح شده است. این نشان‌دهنده اهمیت اخلاق در ساختار حکومتی ایران است. پس تداوم در آن در حکمرانی امروزی جمهوری اسلامی ایران که حکمرانی ولی‌فقیه جامع‌الشرایط در عصر غیبت است، در قانون اساسی ملاحظه شده است.
ایجاد محیط مساعد جنبه ایجابی این موضوع است که تعالیم حضرت علی (ع) در نهج‌البلاغه برای حکمران بیان شده که شما وظیفه‌ای دارید که محیط سالم و مساعد اخلاقی را مبتنی بر تقوا، ایمان و اخلاق فراهم کنید. چراکه در مقابل آن محیط نامساعد برای رشد رذائل اخلاقی است. جامعه امروز غرب در بعد اخلاق سقوط کرده است. این اخلاق چه در بعد فردی، خانوادگی، اجماعی و جامعه است؛ این براساس آمارهای ارائه شده از سوی غرب است.
پس جلوگیری، کاهش و در نهایت ریشه‌کن کردن فساد از طریق ترویج اخلاق، ایمان، عدالت و عقلانیت امکان‌پذیر است. این امر نیازمند الگوهای راهبردی برگرفته از آموزه‌های دینی به ویژه نهج‌البلاغه است. پیامبر اکرم (ص) در جایی فرمودند «إِنَّمَا بُعِثْتُ لِأُتَمِّمَ محاسن الْأَخْلَاقِ» و در جای دیگر فرمودند «إِنَّمَا بُعِثْتُ لِأُتَمِّمَ مَکَارِمَ الْأَخْلَاقِ». یعنی ایشان هم محاسن و هم مکارم اخلاق را مدنظر قرار دادند. محاسن اخلاق یعنی حداقل‌ها، پس سقوط اخلاقی یک انسان و جامعه انسانی منجر به رسیدن از سطح جامعه انسانی به سطح حیوانی بلکه پایین‌تر از آن می‌شود زیرا انسان و جامعه انسانی می‌توانند به درجاتی بالاتر از ملائکه و فرشتگان که عقل محض هستند، برسند «لَهُمْ قُلُوبٌ لَا يَفْقَهُونَ بِهَا وَلَهُمْ أَعْيُنٌ لَا يُبْصِرُونَ بِهَا وَلَهُمْ آذَانٌ لَا يَسْمَعُونَ بِهَا أُولَئِكَ كَالْأَنْعَامِ بَلْ هُمْ أَضَلُّ».
آموزه‌های اسلامی با فطرت انسانی سازگارند و به کمال فرد و جامعه کمک می‌کنند. هرچند در ابتدا ممکن است مقاومت وجود داشته باشد اما به مرور انسان معاصر آماده پذیرش این پیام‌ها خواهد شد. پس حکمرانی امام علی (ع) مبتنی بر ایمان، تقوا و زمینه برای رشد فضائل اخلاقی است. هنگامی که این زمینه فراهم باشد و زمانی که انسان در آن جامعه قدم می‌زند، کار و فعالیت می‌کند، تمام این موارد در جهت رشد فضیلت‌ها و شکوفایی استعدادهای او است اما اگر جامعه، جامعه‌ای فاسد باشد هنگامی که انسان در آن جامعه زندگی می‌کند و با فسادهای مختلف اخلاقی، مالی، اقتصادی، سیاسی و امثالهم مواجه باشد، مانع رشد او خواهد شد لذا به این سمت کشیده می‌شود.
بنابراین یکی از اصول حکمرانی علوی برای جهان امروز با گرفتاری در انواع و اقسام فساد‌ها توجه به این اصل بنیادین و حکمرانی است که حکمران و حکمرانی به صلاح و فلاح، رشد و فضائل اخلاقی مبتنی بر ایمان و تقوا بکوشد و با کلیه مظاهر تباهی و فساد مبارزه کند.
ایکنا ـ در پایان جمع‌بندی از مطالب ارائه شده، بفرمایید.
نهج‌البلاغه امام علی (ع) با تأکید بر ایمان، اخلاق، عدالت و مبارزه با فساد، الگویی جامع برای نظام حکمرانی سالم و عدالت‌محور ارائه می‌دهد. این آموزه‌ها پاسخگوی نیازهای بشریت معاصر است و می‌تواند به عنوان نقشه راهی برای مقابله با بحران‌های اخلاقی، اجتماعی و سیاسی جهان امروز مورد استفاده قرار گیرد.
نهج‌البلاغه امیرالمؤمنین (ع) با تأکید بر ایمان، اخلاق، علم، عمل صالح، عدالت، مسئولیت‌پذیری، مشورت، شفافیت و خدمت، اصول بنیادینی را برای حکمرانی مطرح می‌کند. از جمله این اصول می‌توان به تقدم مصالح عمومی بر منافع شخصی، رعایت حقوق شهروندان، تأمین امنیت اجتماعی و رفاه عمومی، ساده‌زیستی، آزادی اندیشه و بیان، مبارزه با فساد و تبعیض، خردورزی، عقلانیت، عدالت، اخلاق و کرامت انسانی اشاره کرد.
این آموزه‌ها می‌توانند به‌عنوان کتاب و نقشه راهی برای حکمرانی در عصر حاضر و الگویی کارآمد برای جهان معاصر مطرح شوند؛ الگویی که بتواند بحران‌ها و چالش‌های جوامع انسانی و نظام بین‌الملل را که انسان را به سمت جاهلیت مدرن و فجایع می‌کشاند، کنترل، کاهش و در نهایت ریشه‌کن کند.
سیره امام علی (ع) در حکمرانی، الگویی برای مبارزه با ظلم، فساد، تبعیض، استکبار، استبداد، بی‌عدالتی، بی‌اخلاقی و بی‌هویتی به‌ویژه در نظام‌های سیاسی و نظام بین‌الملل است. ما وظیفه داریم این آموزه‌ها را به‌روشنی بیان کنیم، گزاره‌ها و الگوهای راهبردی آنها را استخراج و فرآیندها، روش‌ها، ساختارها و نهادهای مرتبط با حکمرانی را در قالبی مدلسازی‌شده و ضابطه‌مند ارائه دهیم.
این کار نه تنها مشکلات را حل می‌کند بلکه با فطرت انسانی سازگار است و به مرور زمان، انسان معاصر نیز پیام‌های معنوی، الهی، نبوی و علوی را می‌پذیرد. گرچه در ابتدا ممکن است مقاومت‌هایی وجود داشته باشد، اما انسان به‌تدریج آمادگی پذیرش این پیام‌ها را خواهد داشت؛ چرا که خداوند پیامبران را برای نجات انسان‌ها و رسیدن به کمال انسانی و اجتماعی فرستاده است.
ان‌شاءالله توفیق یابیم ابتدا این آموزه‌ها را بشناسیم، سپس معرفی کنیم و در نهایت در مسیر تحقق آنها کمک کنیم. حکمرانی خوب بر اساس آموزه‌های علوی می‌تواند نظامی کارآمد، اثربخش، عادلانه و پاسخگو ایجاد کند که با رعایت حقوق و کرامت همه انسان‌ها و بر پایه عدالت، نیازهای جامعه را تأمین کند.
گفت‌وگو از سمیرا انصاری
انتهای پیام
