روایت نوجوانان در سینمای دفاع مقدس مغفول ماند

به گزارش ایکنا، سومین نشست از سلسله نشست‌های «قرار هفت» با موضوع «کنشگری نوجوان و سینمای دفاع مقدس» امروز، ۸ مهرماه، با حضور رسول صدرعاملی، نویسنده، کارگردان و تهیه‌کننده و محمدرضا شریفی‌نیا، بازیگر و تهیه‌کننده سینما و تلویزیون در بنیاد سینمایی فارابی برگزار شد. پیش از آغاز نشست نیز فیلم سینمایی «باشو غریبه کوچک» ساخته بهرام بیضایی برای حاضران به نمایش درآمد.

در ابتدای جلسه، رسول صدرعاملی با اشاره به نقش مهم نوجوانان در هشت سال دفاع مقدس، اظهار کرد: اگرچه آمار رسمی حضور نوجوانان در جنگ حدود ۳۶ هزار نفر اعلام شده است، اما واقعیت این است که بخش عمده‌ای از فرماندهی و فعالیت‌های اساسی جنگ بر دوش نوجوانان بود. نه تنها نوجوانانی که مستقیماً در جبهه حضور داشتند، بلکه بسیاری از نوجوانان در سطح جامعه مسئولیت مدیریت خانواده و زندگی روزمره را بر عهده داشتند. پدر یا برادر بزرگ آن‌ها در جنگ حضور داشت و این نوجوانان مجبور بودند جای خالی آن‌ها را پر کنند. این نسل، در همان هشت سال، درگیر جنگ و شهادت شد و می‌توانست بزرگترین و درخشان‌ترین سرمایه‌های جامعه باشد.

وی با تأکید بر اینکه سینمای نوجوان در ایران کمتر توانسته به دغدغه‌ها و زندگی خود نوجوانان بپردازد، افزود: بسیاری از آثار تولید شده درباره جنگ و نوجوانان، به روایت کلی جنگ می‌پردازند و کمتر به شخصیت نوجوان و مسائل مرتبط با زندگی آنها توجه شده است. یکی از آثار برجسته در این زمینه، فیلم «نیاز» به کارگردانی آقای داوودنژاد است که در همان دوران جنگ ساخته شد و نشان می‌دهد چگونه نوجوانان با احساس مسئولیت نسبت به زندگی و جامعه، تلاش قهرمانانه‌ای می‌کنند.

صدرعاملی به تفاوت سینمای کودک و نوجوان نیز اشاره کرد و گفت: مشکل اساسی جشنواره فیلم کودک و نوجوان در ایران این است که میان سینمای کودک و نوجوان تمایز قائل نمی‌شود. سینمای کودک، سینمایی است شاداب و مفرح که باید به لذت و بازی کودکان بپردازد، در حالی‌که سینمای نوجوان باید به دوران حساس زندگی، از حدود ۱۳ تا ۲۱ سالگی، توجه کند؛ دوره‌ای که فرد مهم‌ترین و سخت‌ترین تصمیمات زندگی خود را می‌گیرد و بیشترین نیاز به توجه و هدایت را دارد. این نسل در خانواده و جامعه کمتر مورد توجه است، اما سینما می‌تواند به آن‌ها فرصت دهد تا با جهان پیرامون خود ارتباط برقرار کنند، ذهن خود را به چالش بکشند و تجربه اجتماعی خود را شکل دهند.

وی ادامه داد: فیلم‌های نوجوان باید به دو فرهنگ و زبان متفاوت توجه کنند، همدلی و تقابل فرهنگی را به تصویر بکشند و نوجوانان را با واقعیت‌های جامعه و سرزمین خود آشنا کنند. اگر در ۴۰ سال گذشته به این نکات توجه می‌شد، امروز جامعه‌ای رستگارتر داشتیم. سینما می‌تواند به نوجوانان آموزش دهد که در کنار هم زندگی کنند، به تفاوت‌ها احترام بگذارند و همزیستی مسالمت‌آمیز را تجربه کنند.

سینما باید مسئولیت اجتماعی داشته باشد

صدرعاملی همچنین به ضرورت رعایت قوانین و برنامه‌ریزی در تولید آثار اشاره کرد و افزود: همان‌طور که داریوش مهرجویی در فیلم «اجاره‌نشین‌ها» نشان داد، هر چقدر نیت صادقانه باشد، بدون برنامه و قانون، نتیجه مطلوب حاصل نمی‌شود. سینما باید مسئولیت اجتماعی داشته باشد و به رشد و پرورش نسل آینده کمک کند.

وی تأکید کرد: تنهایی و جداافتادگی نوجوانان از خانواده و جامعه، تبعات جنگ است. فیلمساز باید نشان دهد که چگونه نوجوانان از مناطق خود به سرزمین‌های ناشناخته کوچ کرده‌اند و در کنار آن، فرهنگ‌ها و زیست‌بوم‌های متفاوت را با هم در ارتباط قرار دهند. اگر این توجه صورت می‌گرفت، پیام فیلم‌ها به درستی منتقل می‌شد و جامعه امروز رستگارتر بود.

صدرعاملی در ادامه به اهمیت بازنمایی واقعی نوجوانان در سینما پرداخت و بیان کرد: بسیاری از فیلم‌ها در حوزه نوجوان، تنها به نمایش جنگ و خشونت بسنده کرده‌اند و کمتر به دنیای درونی، دغدغه‌ها و روابط اجتماعی نوجوانان توجه شده است. نوجوانانی که باید در این سن هویت خود را بسازند و مهارت‌های زندگی را بیاموزند، در بسیاری از آثار سینمایی، صرفاً به عنوان بازیگران صحنه‌های جنگ دیده شده‌اند، در حالی که زندگی آن‌ها فراتر از میدان جنگ بوده و باید به آن پرداخته می‌شد.

وی همچنین بر ضرورت آموزش و پرورش هنرمندان و فیلمسازان نوجوان‌محور تأکید کرد و گفت: فیلمسازان باید درک عمیقی از شرایط اجتماعی، فرهنگی و روانشناختی نوجوانان داشته باشند. شناخت دقیق مسائل و مشکلات نسل نوجوان، امکان خلق آثار تأثیرگذار و الهام‌بخش را فراهم می‌کند و می‌تواند به رشد شخصیتی و اجتماعی آن‌ها کمک کند. بدون این نگاه، فیلم‌ها تنها بازتاب سطحی جنگ و رخدادهای تاریخی خواهند بود.

صدرعاملی در پایان سخنان خود بیان کرد: سینمای دفاع مقدس باید به جای ستایش صرف جنگ، تجربه انسانی نوجوانان و چالش‌های واقعی آن‌ها را نشان دهد. پرداختن به مسئولیت، همدلی، تصمیم‌گیری و تلاش نوجوانان در دوران بحران، نه تنها ارزش تاریخی دارد، بلکه می‌تواند الگویی برای نسل امروز باشد. سینما وقتی بتواند این پیام‌ها را منتقل کند، نقش خود را در تربیت اجتماعی و فرهنگی نسل آینده به درستی ایفا کرده است.

محمدرضا شریفی‌نیا نیز در ادامه این نشست با اشاره به تأثیر فیلم‌های دفاع مقدس گفت: زمانی که فیلم (باشو غریبه کوچه) را دیدم، کیفیت اثر و حس همدلی که در آن جریان داشت، برایم بسیار تأثیرگذار بود. همان نکته‌ای که آقای صدرعاملی درباره همدلی مطرح کردند، نکته‌ای اساسی و بنیادین است.

وی سپس با اشاره به جایگاه بهرام بیضایی در عرصه ادبیات اجتماعی و مذهبی ایران تصریح کرد: با بی‌مهری بزرگی نسبت به آقای بیضایی مواجه شدیم. او کسی است که بخش عظیمی از ادبیات اجتماعی و مذهبی این کشور بر دوش او بود. تنها کافی است به آثاری چون «روز واقعه» یا «مجلس ضربت زدن» نگاه کنیم؛ آثاری که با زیبایی و دقت درباره امام حسین(ع) و امام علی(ع) سخن می‌گویند و شرایط اجتماعی زمانه ایشان را تبیین می‌کنند. چنین هنرمندی می‌توانست با نگارش درباره زندگی و سیره سایر ائمه(ع) به غنای فرهنگی و مذهبی ما کمک شایانی کند، اما متأسفانه این فرصت از دست رفت.

شریفی‌نیا با اشاره به نقش نوجوانان در دوران دفاع مقدس بیان کرد: بسیاری از شهدای جنگ دانش‌آموزان بودند؛ با وجود این آمار، سینمای ما کمتر به روایت این نسل پرداخته است. دلیل اصلی این خلأ، تبعات جنگ و نوع نگاه مسئولان به بازنمایی آن است. بسیاری از فیلم‌ها به دلیل نمایش پیامدهای جنگ بر خانواده‌ها یا زندگی شخصی افراد، با توقیف و محدودیت روبه‌رو شدند. این خود نوعی سانسور پنهان است که مانع پرداختن به رنج‌های واقعی خانواده‌های جنگ‌زده و نسل نوجوان شد.

وی به تجربه شخصی خود در ساخت فیلمی با محوریت نوجوانان اشاره کرد و گفت: فیلم قصه عشق پدرم درباره نوجوانی بود که می‌خواست به جبهه برود. پدرش به او اجازه داد با وعده بازگشت سه‌ ماهه. اما او هرگز بازنگشت و سال‌هاست پدر هر روز به معراج شهدا می‌رود تا شاید اثری از فرزندش بیابد. این فیلم تبعات جنگ را در خانواده نشان می‌داد؛ تأثیری که بر پدر، برادر و خواهر نوجوان شهید برجای می‌ماند. اما همین فیلم نیز با مشکلاتی جدی مواجه شد، چراکه بازنمایی چنین واقعیت‌هایی در سینمای دفاع مقدس همواره به عنوان «ضدجنگ» تعبیر شده است.

شریفی‌نیا افزود: باید بپذیریم که جنگ، پیامدها و آسیب‌های روانی و اجتماعی عمیقی داشته است. نوجوانانی که اسیر شدند یا درگیر بحران‌های جنگ بودند، نسلی بودند که هرگز فرصت بازنمایی واقعی در سینما پیدا نکردند. جز معدود آثاری مانند ۲۳ نفر، پرداختن به سرنوشت نوجوانان در سینمای دفاع مقدس جای خالی بزرگی دارد. این غفلت باعث شد نه‌تنها روایت زندگی نوجوانان در جنگ، بلکه تحلیل نسل امروز نیز نادیده گرفته شود.

وی در ادامه با اشاره به تجربه نویسندگی خود بیان کرد: اولین کتابم با عنوان «پسری به رنگ شب» در سال ۱۳۵۵ منتشر شد که تاکنون بیش از دو میلیون نسخه از آن به چاپ رسیده است. این کتاب درباره تبعیض نژادی در آفریقای جنوبی است و نشان می‌دهد چگونه نوجوانان در موقعیت‌های سخت اجتماعی و سیاسی رشد می‌کنند و هویت خود را می‌سازند. چنین رویکردی باید در سینمای ما نیز به کار گرفته شود؛ یعنی نوجوانان را در بطن واقعیت‌های دشوار زندگی قرار دهیم تا رشد و مسئولیت‌پذیری آن‌ها معنا پیدا کند.

بازیگر فیلم «اخراجی‌ها» با تأکید بر اهمیت نگاه فرهنگی به نوجوانان در سینما اظهار کرد: یکی از مشکلات اساسی ما این است که نوجوان را بیشتر به‌عنوان ابزاری برای روایت داستان می‌بینیم، نه یک قهرمان مستقل با دغدغه‌ها، احساسات و آرزوهای خاص خود. اگر نوجوانان ما در جنگ حضور داشتند و حتی جان خود را فدا کردند، به این دلیل بود که آرمان و هدفی بزرگ‌تر از خود داشتند. سینما باید این وجوه قهرمانانه و در عین حال انسانی را بازتاب دهد.

لزوم بهره‌گیری از منابع تاریخی و اسناد شفاهی

شریفی‌نیا همچنین به لزوم بهره‌گیری از منابع تاریخی و اسناد شفاهی اشاره کرد و گفت: هزاران روایت شفاهی از خانواده‌های شهدا و ایثارگران داریم که هنوز در سینما بازتاب نیافته‌اند. این اسناد می‌توانند به فیلمسازان کمک کنند تا شخصیت‌های نوجوان در سینمای دفاع مقدس را واقعی‌تر و ملموس‌تر به تصویر بکشند. متأسفانه بسیاری از این منابع مغفول مانده یا تنها در قالب کتاب منتشر شده است، در حالی که ظرفیت تصویری بسیار بالایی دارند.

وی در بخش دیگری از سخنان خود بیان کرد: یکی دیگر از کاستی‌های سینمای ما، کمبود فیلم‌نامه‌نویسانی است که نوجوانان را درک کنند. فیلم‌نامه‌نویسی که بتواند از منظر یک نوجوان به جنگ نگاه کند، هنوز کمیاب است. اگر قرار است سینما به دغدغه‌های این نسل بپردازد، باید از نویسندگانی استفاده شود که با زبان و روحیات نوجوانان آشنا باشند و بتوانند روایت‌های زنده و باورپذیر خلق کنند.

شریفی‌نیا افزود: نوجوانان امروز با دنیایی پر از رسانه، فناوری و سرگرمی مواجه‌اند و اگر سینمای دفاع مقدس نتواند با زبان امروز با آنان سخن بگوید، ارتباطش را از دست خواهد داد. این سینما باید با روایت‌های نو، زبان بصری به‌روز و شخصیت‌پردازی قوی، نسل جدید را درگیر کند. تنها در این صورت است که می‌توان ارزش‌ ایثار و مقاومت را به آنان منتقل کرد.

وی در پایان تأکید کرد: سینمای دفاع مقدس اگر می‌خواهد تأثیرگذار باشد، باید زندگی واقعی نوجوانان را روایت کند؛ نوجوانانی که نه‌تنها در میدان جنگ، بلکه در متن خانواده‌ها و جامعه با تبعات جنگ زیستند و همچنان آثار آن را با خود حمل می‌کنند. پرداختن به این بخش مغفول می‌تواند نسل امروز را با حقیقت جنگ، نقش دشمن و ضرورت مقاومت آشنا سازد.