نمادها در کشورهای اسلامی با محوریت قرآن از وحدت کلی برخوردارند

اصغر کفشچیان مقدم

اصغر کفشچیان مقدم، عضو هیئت علمی و استادیار پردیس هنرهای زیبای دانشگاه تهران در گفت‌وگو با خبرگزاری قرآنی ایران(ایکنا) گفت: هنگامی که از نماد صحبت می‌کنیم توجه هنرمند به سمت کدهای تصویری پیش می‌رود؛ گاهی این کدها در قالب نماد به عنوان نشانه دیده می‌شود که می‌تواند علامت قراردادی در یک فرهنگ، جامعه و افراد خاص، افراد خانواده‌ و گاهی برای خود فرد باشد.

وی افزود: گاهی ممکن است منظور ما از نماد، رسیدن به رمز و راز خاصی باشد که برای رسیدن به مفاهیمی که قالب مادی پاسخگوی آن نیست استفاده می‌شود و به سمت نشانه‌هایی می‌رویم تا به وسیله آن نشانه‌ها به پیام‌های غیرتصویری پی ببریم.

این پژوهشگر حوزه هنر ادامه داد: کارکرد نمادها این است که چیزی غیر از آنچه که در ظاهر هستند و نمایش می‌دهند ارائه‌ می‌کنند، ماهیت بخش دوم وارد مفاهیم مجردی می‌شود که اصولا در قالب‌های محسوس و ملموس نمی‌‌توانیم مصداق بیرونی آن را ببینیم.

وی اضافه کرد: فرض کنید برای مفهومی مثل خدا از آنجا که مصداق بیرونی نداریم با کلماتی همچون اسم «الله»، نشانه‌ای از وجود محض مطلق را ارائه می‌کنیم و برای مفهومی مثل «انقلاب» یک «مشت» را تصویر می‌کنیم. این مشت در دوران انقلاب دارای مصداق بیرونی است بنابراین مشت به عنوان مصداقی برای انقلاب بخش ماهیت اولیه نماد همراه با مصداق‌های بیرونی را نشان می‌دهد. اما هنگام صحبت از «خدا»، «محبت» و یا «آزادی» که ما برای آن کبوتر را به عنوان نماد می‌شناسیم هدف ما مفهوم مجرد آزادی است اگر چه کبوتر را نام می‌بریم.

کفشچیان مقدم عنوان کرد: در برخی موارد هم نشانه‌های می‌گذاریم که هیچ مصداق بیرونی ندارند؛ مثلا علائم رانندگی که تنها برای تذکر یک رفتار است که این نشان آن را بیان می‌کند. بنابر این به نظر می‌رسد در قدم اول می‌توان نمادها را به لحاظ ماهیت بصری آنها به دو شکل تقسیم کرد، نمادهایی که دارای مبنای عینی هستند و برای چیزی که می‌گویند مصداق‌های بیرونی وجود دارد و نمادهایی که بیان غیرعینی دارند یعنی مفاهیم مجردی هستند که در قالب تصاویر عینی قرار نمی‌گیرند.

وی اظهار کرد: اگر قرآن را تقسیم کنیم به قصص، محکمات و متشابهات، هر کدام ویژگی‌های خاص خود را دارد. در واقع کدها و ویژگی‌های خاصی وجود دارد که قرآن گاهی از طریق قصص، گاهی محکمات و گاهی با متشابهات آن‌ها را بیان می‌کند که در هر زمانی می‌تواند توسعه و بسط پیدا کند. علاوه بر این قرآن دارای رمز و رموزی است که تاکنون کشف نشده است، مثل کلمات مقطعه در قرآن.

کفشچیان مقدم افزود: بنابراین به نظر می‌رسد نمادهای قرآنی با نمادهای اسلامی (جوامع و تاریخ اسلامی) متفاوت است. قرآن با وجود اینکه در قالب زبان عربی و در منطقه و زمان خاصی نازل شده است اما مفاهیم در آن فرازمانی و فرامکانی است.

وی تصریح کرد: در جامعه و محیط اسلامی می‌بینیم که نمادها و کدهای قرآنی با فرهنگ بومی جامعه اسلامی امتزاج یافته است و گاهی یکدیگر را به تعادل رسانده‌اند که علی‌رغم اینکه فرهنگ خاص آن خطه و ملل آن را نشان می‌دهد به ماهیت و ذات قرآن نیز اشاره می‌کند.

این مدرس دانشگاه عنوان کرد: به همین دلیل اگر در نمادهای اسلامی براساس فرهنگ‌ها به بررسی بپردازیم می‌بینیم که با وجود اینکه ساخت مساجد در همه ممالک و جغرافیای اسلامی از یک قانون کلی برخوردار است، اما نشانه‌ها و شکل ظاهری آنها کم و بیش با یکدیگر متفاوت است و می‌توان مساجد در فرهنگ‌های متفاوت چون الجزایری‌ها، تونسی‌ها، ترک‌های عثمانی و ایرانی‌ها را از یکدیگر تمییز داد. به نظر می‌رسد نشانه‌های برگرفته از این فرهنگ‌ها در کنار نمادها و کدهای قرآنی توانسته‌اند به نتیجه واحد برسند و همزمان با حفظ پوشش اولیه فرهنگ خود ماهیت قرآنی را نیز به تجلی برسانند.

وی در پایان بخش نخست از این گفت‌وگو خاطرنشان کرد: به نظر می‌رسد در گذشته‌ معماران ما هنرمندانی بودند که در زمینه‌های مختلف هنری تبحر لازم را داشته اند یعنی به تعبیری بر حوزه هنرهای تجسمی، شناخت مواد و مصالح، فرهنگ و عرفان اسلامی شناخت و معرفت داشته است و هنگام آجرسازی بنای یک مسجد، میان فعالیت در محراب، شبستان، حیاط، سر در، ضلع رو به قبله و یا پشت به قبله تفاوت قائل بوده‌است و متناسب با هر مکان نقش و نگاره‌های دیوارها را طراحی و اجرا می‌کرده‌اند و خود در هیبت یک معمار تجلی می‌‌کرده‌اند.

یادآور می‌شود، اصغر کفشچیان مقدم متولد 1342 مشهد است. او دکترای هنرهای تجسمی دارد و به عنوان طراح، نقاش، هنرمند حوزه هنر جدید و پژوهشگر و عضو هیئت علمی و استادیار پردیس هنرهای زیبای دانشگاه تهران فعالیت می‌کند. از سوابق وی می‌توان به مدیریت گروه نقاشی و مجسمه‌سازی دانشکده هنرهای تجسمی دانشگاه تهران، مؤلف مقالات متعدد در زمینه هنرهای تجسمی و هنر جدید در نشریات فرهنگی و هنری، دبیر سومین و چهارمین نمایشگاه هنر جدید تهران، داور و عضو شورای سیاستگذاری و انتخاب آثار چند نمایشگاه جشنواره هنری و شرکت در نمایشگاه‌های متعدد داخلی و خارجی هنری اشاره کرد.