فارابی؛ نخستین مطرح کننده بحث دموکراسی در جهان اسلام

به گزارش ایکنا از خراسان رضوی، دکتر یوسف بینا با حضور در این خبرگزاری با اشاره به دیدگاه‌های فارابی درباره دموکراسی گفت: دموکراسی یونان باستان در همان ابتدا مورد تایید افلاطون نیست و آن را نظامی کامل نمی‌داند. با این حال در شرایط امروز است که اندیشه فلسفی ما دموکراسی را یک اصل برتر می‌داند. فارابی در مورد دموکراسی بحث کرده و فصلی نیز در مورد آن سخن گفته است. البته نظر او رد کامل این مدل حکومتی نیست. با این حال نخستین کسی که در جهان اسلام در مورد دموکراسی بحث کرده، فارابی است.

 

پژوهشگر حوزه ادبیات فارسی و اندیشه با اشاره به اینکه فارابی در آرای خود در خصوص دموکراسی، تحت عنوان «مدینه الاحرار» بحث می‌کند، تصریح کرد: وی بیان می‌کند در این مدل حکومتی هیچ کس بر دیگری سیادت ندارد و افراد انتخاب می‌کنند چه کسی بر آن‌ها حاکم باشد و اهمیتی هم ندارد فردی که انتخاب می‌شود فاضل باشد و مقام ریاست حقیقی داشته باشد یا خیر.

 

وی گفت: فارابی بین مدینه‌های غیرفاضله، بهترین مدینه را «مدینه الاحرار» می‌داند. از مدینه فاضله که بگذریم، مدینه الاحرار در جایگاه دوم قرار دارد زیرا همه بدون هیچ فضل و تقدمی کنار هم ایستاده‌اند که در چنین مدینه‌ای امکان ظهور و تربیت افراد آزاد فراهم است و ممکن است از دل این مدل شخصی تربیت شود که واجد مقام ریاست باشد و بعدا مدینه فاضله تشکیل دهد. از این جهت است که بیان می‌کند این نوع مدینه اهمیت دارد. با این حال فارابی نقدی نیز مطرح می‌کند و آن این است که در مدینه الاحرار امکان اینکه فرد به سعادت یا شقاوت برسد، یکی است؛ تربیت و فاضل و مفضولی در این سیستم وجود ندارد اما در عین حال می‌گوید که بعد از مدینه فاضله، بهترین مدل مدینه الاحرار است.

 

یوسف بینا ادامه داد: دکتر طباطبایی و بسیاری دیگر جمله‌ای دارند که کاملا درست بوده و آن این است که اولین فیلسوف سیاسی که در جهان اسلام درباره سیاست اندیشید و فلسفه سیاسی را ارائه داد، فارابی بود. آخرین فیلسوف سیاسی نیز فارابی بود زیرا ابن سینا، خواجه نظام‌الملک، ابن‌خلدون و دیگران نظریه‌های سیاسی و اجتماعی دارند اما اندیشه سیاسی چارچوب‌دار کاملی در این خصوص ندارند؛ یعنی اندیشه‌ای که بر اساس آن بتوان یک ساختار سیاسی با جزئیات را تعریف و بنا کرد.

 

پژوهشگر حوزه ادبیات فارسی و اندیشه اضافه کرد: فارابی مباحث بسیار مهمی در دو اثر خود، یعنی «آراء اهل مدینه فاضله» و «سیاسات مدینه» به‌عنوان «مضادات مدینه فاضله» یعنی مدینه‌های غیرفاضله دارد. مهم‌ترین بحثی که فارابی در خصوص مدینه دارد، مساله رئیس بوده که سایر مدینه‌ها را نیز بر اساس همان رئیس و شیوه ریاست او، غیرفاضله تشخیص داده است.

 

وی خاطرنشان کرد: فارابی روی این بحث تاکید زیادی دارد که نوع حاکمیت و ریاست بر مدینه فاضله فارابی بر پایه نفع تغلب و در نتیجه ریاست بر انسان‌های آزاده و آزاد است نه اینکه هر نوع تغلبی را مجاز و انسان‌ها را برده بداند. ریاست یا تحت تربیت قرار گرفتن با اینکه انسان‌ها بردگان رئیس باشند، سازگاری ندارد. این بحثی است که جایگاه فارابی را بسیار بالا می‌برد؛ به‌ویژه اهمیت این بحث در جایی آشکار می‌شود که فارابی درباره مدینه‌های غیرفاضله سخن می‌گوید.

 

پژوهشگر حوزه ادبیات فارسی و اندیشه با بیان اینکه ریاست مدینه فاضله بر اساس عقل، تدبیر، ریاست و انسان‌های آزاده‌ای است که خود پذیرفته‌اند که تحت تربیت و حاکمیت رئیس اول باشند، عنوان کرد: آن افراد خودشان خواستند که رئیس اول بر آنان ریاست کند زیرا سعادت خود را در این دیده‌اند که چنین فردی بر آن‌ها ریاست کند و یک قبول دوطرفه از سوی هر دو طرف است. ممکن است بیان شود که چنین امری هیچ گاه محقق نمی‌شود اما به هر حال این یک الگو است.

 

وی بیان کرد: در مدینه‌های غیرفاضله، مردم یا هوسران هستند و یا حاکم و مردم به‌دنبال ثروت‌اندوزی بوده و یا همه بر اساس تغلب زندگی می‌کنند؛ یعنی می‌‎خواهند بر دیگران غلبه پیدا کنند و زمانی که رئیس بر مردمش غلبه پیدا کرد، می‌خواهد بر اقوام دیگر نیز غلبه پیدا کند. فارابی این موارد را به‌صورت محکم با بنیان‌های فلسفی نقد می‌کند. وی آگاه است و نمونه‌های سیاسی را که دیده و خوانده نقد می‌کند.

 

یوسف بینا با بیان اینکه امروز کمتر به آثار فارابی پرداخته می‌شود، عنوان کرد: این امر بدین دلیل است که آثار او به زبان عربی بوده و ترجمه نشده است. چند اثر از او در سال‌های اول بعد از انقلاب، مخصوصا دو اثر سیاسی مهمش ترجمه شده اما بین عموم مردم چندان رواج پیدا نکرد. 

 

پژوهشگر حوزه ادبیات فارسی و اندیشه افزود: دکتر رضا داوری بیان می‌کند که اساسا بنا نیست که فلسفه به دست عامه مردم برسد؛ فلسفه متعلق به خواص بوده و زبان آن نیز زبان خواص است و قرار نیست که همه زبان فیلسوف را بفهمند. این در مورد فارابی بیش از حد صادق است؛ یعنی سیستم اصطلاح‌بندی او فهم زبان او را سخت کرده است. آثار او در ترجمه‌های فارسی نیز گاه نیاز به فرهنگ اصطلاحات حکمت و فلسفه دارد و کتاب‌های آسان‌خوانی نیست. با این حال ساختار علمی او بسیار روشن و مدون است.

 

یوسف بینا خاطرنشان کرد: اولین و آخرین فیلسوف سیاسی در ایران، فارابی است. در تاریخ اندیشه سیاسی ایران و دنیای اسلام آثاری در این خصوص وجود دارد، اما عنوان فیلسوف سیاسی تنها شایسته فارابی است. 

 

وی با اشاره به اینکه نظریه مدینه فاضله در جهان اسلام منحصر به نام فارابی است، تصریح کرد: در تاریخ اندیشه سیاسی، سیاست‌نامه‌ها معمولاً تحت نظر یک حاکمیت خاص، نه با یک ذهن مطلق و آزاداندیش فلسفی نوشته می‌شد و معمولاً رویکرد مذهبی، اختلافات و تعصبات مذهبی در آن‌ها قوی است. خواجه نظام‌الملک توسی مهم‌ترین و معروف‌ترین سیاست‌نامه را نوشته است. در این آثار تایید خلفایی که حاکم هستند، تایید پادشاهی حاکم سلجوقی و در عین حال تعصب بر مذهب و حتی برخی مواقع تقویت جدال‌های مذهبی نیز گاه دیده می‌شود.

 

یوسف بینا ادامه داد: بعد از آن دوره‌هایی وجود دارد که اندیشه فلسفی در ایران تعطیل است. تا دوره صفویه که شاهان اندیشه خاصی دارند و دوره قوی‌تری از منظر اندیشه سیاسی شکل می گیرد، این وضعیت وجود دارد. در زمان مشروطه که سلطه اندیشه‌های غربی زیاد می‌شود، بحث سیاست، علوم نظری و فلسفه سیاسی به اندیشه‌های غربی محدود شده و دسته‌بندی‌های سیاسی از غرب وارد کشور می‌شود.

 

پژوهشگر حوزه ادبیات فارسی و اندیشه گفت: یکی از کتاب‌هایی که می‌توان برای بررسی اندیشه فارابی و شناخت او توصیه کرد، در کنار آثار فارابی، کتاب «فارابی؛ فیلسوف فرهنگ» نوشته دکتر رضا داوری‌اردکانی است. هر فردی که می‌خواهد فارابی را خوب بشناسد و کلیات مهم و اصیلی را درباره این فیلسوف بداند، می‌تواند این کتاب را مطالعه کند. 

 

انتهای پیام